- ضرورت رعایت تقوا حتى نسبتِ به دشمنان‏(هاشمی رفسنجانی و دیگران، ۱۳۸۵،ج۴: ۱۶۷ -۱۶۵)
پیامبر اکرم (ص)می فرمایند:
«کسی که با مومنان،همکاری و تعاون کند،خداوند متعال هفتاد وسه ناراحتی را از او رفع می کند،که یکی از آن ها در دنیاست و بقیه در اندوه بزرگ (روز قیامت)او است؛زمانی که همه مردم به خودشان مشغول هستند.»
۴.۲.۱.۳احکام الحسبه(امر به معروف ونهی از منکر، نظارت اجتماعی)
«احکام الحسبه» یعنی مجموعه مقررات و دستوراتی که به منظور کنترل و نظارت اجتماعی در جهت حفظ سلامت و امنیت جامعه به کار گرفته می شود.«نظارت اجتماعی»اصطلاحی است که در فارسی مترادف با اصل امر به معروف و نهی از منکر به کار می رود و اصطلاح عربی آن که سابقه طولانی در حکومت های جهان اسلام داشتع است«احکام البسه»^[۵۳] نامیده می شود.(زاهدی اصل،۱۳۷۱ :۱۶۰)
امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام است که در قرآن مجید با صراحت و تاکید آمده است و بعد در سیره نبوی و آثار ائمه طاهرین درباره آن بسیار سخن گفته شده است .
خداوند متعال در آیه ۱۰۴ سوره آل عمران می فرماید:
«وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون‏»
« و باید از میان شما گروهی باشند که[مردم را] به خوبی ها دعوت کنند،و به کارهای پسندیده وادارند،و از کار های ناپسند باز دارند؛و اینان خود ظفرمندند.»
از آیه فوق برخی از نکات زیر دریافت می گردد:
- تداوم بخشیدن به اصلاح جامعه و بسنده نکردن به تبلیغات موسمى و موقت، توصیه خداوند به اصلاحگران‏
- به کارگیرى فعل مضارع در آیه شریفه بر استمرار محتواى آن دلالت دارد( یَدْعُونَ … یَأْمُرُونَ … یَنْهَوْن‏)
- امر به معروف و نهى از منکر، برجسته‏ترین مصداق دعوت به نیکى‏ها است‏
- امر به معروف و نهى از منکر، وحدت‏آفرین و مانع تفرقه و اختلاف‏
- لزوم توأم ساختن مبارزه با فساد با ترویج خوبى‏ها
- تقدیم فعل «یَدْعُونَ» و تفاوت آن با «یَأْمُرُونَ» بیانگر تقدم دعوت بر أمر است‏. ترویج خوبى‏ها، مهم‏تر از تعطیل منکرات و زمینه ساز آن است.
- جامعه محروم از اتحاد، فاقد زمینه براى ترویج خوبى‏ها و پیشگیرى از رفتارهاى ناهنجار
- اصلاح خویش با ارتباط عمیق با خداوند، زمینه ساز آمادگى براى اصلاح دیگران‏
- «معروف»؛ یعنى، شناخته شده و منکر؛ یعنى، ناشناخته. ترسیم خوبى‏ها با عنوان «معروف» و توصیف بدى‏ها به «ناشناخته»، گویاى آن است که براى شناخت خوب و بد باید میزان شناخته بودن آن را نزد مردم سنجید، به گونه‏اى که اگر نزد مردم غیر متعارف باشد، منکر به شمار آید. مخاطب آیه به قرینه آیه قبل^[۵۴]، کسانى‏اند که به «بِحَبْلِ اللَّهِ» تمسک کرده و خدا پرست اند؛ بنابراین، «خوب» چیزى است که نزد خدا پرستان متعارف باشد و «بد» چیزى است که براى آنان نامأنوس باشد. (هاشمی رفسنجانی ودیگران ، ۱۳۸۵،ج۲: ۵۸۰ -۵۷۷)

همچنین خداوند متعال در آیه ۷۱ سوره توبه می فرماید:
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ یُطیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیم‏»
«و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهاى پسندیده وا مى‏دارند، و از کارهاى ناپسند باز مى‏دارند، و نماز را بر پا مى‏کنند و زکات مى‏دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان مى‏برند. آنانند که خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، که خدا توانا و حکیم است‏»
شهید مطهری در کتاب ده گفتار در توضیح این آیه بیان می دارد که:
«در این آیه کریمه قسمتهایی به طور علت و معلول و سبب و مسبب،مترتب بر یکدیگر ذکر شده است:لازمه ایمان حقیقی و واقعی-نه ایمان تقلیدی و تلقینی –رابطه و داد و علاقه به سر نوشت یکدیگر است و لازمه این محبت و علاقه،امر به معروف و نهی از منکر است.لازمه امر به معروف و نهی از منکر،قیام بندگان است به وظیفه عبادت و خضوع نسبت به پروردگار(یعنی نماز) و قیام به وظیفه کمک و دستگیری از فقرا(یعنی زکات)و بالاخره لازمه امر به معروف و نهی از منکر اطاعت خدا و رسول و زنده شدن همه دستور های دینی است.لازمه همه اینها این است که رحمتهای بی پایان خداوند قادر غالب که کارهای خود را بر سنت حکیمانه اجرا می کند شامل حال گردد.»(مطهری،۱۳۸۲ :۸۳ )
برای آنکه امر به معروف ونهی از منکر در جامعه فراگیر گردد و اعضای جامعه مشکل جامعه را مشکل خود بدانند بیش از امر کردن باید خوبی ها رادر جامعه گسترش داد .وجود حسن نیت و اخلاص در این کار . این کار به صورت عمل جمعی در آید نه فردی .شهید مطهری در کتاب ده گفتار بیان می دارد
«از عمل فردی کاری ساخته نیست،از فکر فردی کاری ساخته نیست همکاری و همفکری و مشارکت لازم است.در تفسیر المیزان در ذیل آیه کریمیه قرآن : یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا ^[۵۵]بحثی دارد راجع به اینکه دستور اسلام این است که تفکر،تفکر اجتماعی باشد.»(همان:۹۴)
دخالت دادن منطق و تدبیر در مبارزه با منکرات ونه فقط موعظه و نصیحت کردن
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از نظر اجرایی شرایطی دارد.اولین شرطش حسن نیت و اخلاص است.ما فقط در مورد منکراتی که علنی است و به آنها تجاهر می شود حق تعرض داریم ؛دیگر حق تجسس و مداخله در اموری که مربوط به زندگی خصوصی مردم است نداریم.
۴.۲.۲نظم اجتماعی^[۵۶]:
وجود نظم در روابط اجتماعی بین افراد جامعه سبب گسترش اعتماد در سطح خرد به عنوان نگرش شخصی،و در سطح کلان به عنوان دارایی نظام اجتماعی می گردد.مصادیق نظم در روابط اجتماعی عبارت هستند از:
۱-وظیفه شناسی
۲-قانون گرایی:در قرآن کریم انسان ها در اصل انسانیت و آفرینش برابر هستند و همه انسانها نیز در برابر قوانین الهی برابر هستند. خداوند متعال در آیه ۶۵ سوره نساء می فرماید:
«فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماً»
«ولى چنین نیست، به پروردگارت قَسَم که ایمان نمى‏آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمى که کرده‏اى در دلهایشان احساس ناراحتى [و تردید] نکنند، و کاملاً سرِ تسلیم فرود آورند.»
قبول یک مکتب و فرمانهای آن در مواردی که به سود انسان تمام می شود دلیل بر ایمان به آن مکتب نیست بلکه آنجا که ظاهرا به زیان انسان است اما در واقع مطابق با حق و عدالت است اگر پذیرفته شود،نشانه های ایمان است.(مکارم شیرازی ، ،ج۳: ۴۵۵)
۳-مسئولیت پذیری:واژه مسئولیت و ریشه های آن از سلسله واژه هایی است که به طور مکرر در جای جای قرآن کریم مورد تصریح قرار گرفته است^[۵۷].با نگاهی به این گونه آ یات که برخی از آنها با تاکید بسیار،پرسشگری خداوند از برخی انسان ها یا تمام انسان ها را مورد تصریح قرار داده به خوبی می توان استفاده نمود که مقصود از سوال و مسئولیت ،پرسش گری در برابر وظیفه و تکلیف یا به تعبیر دیگر مواخذه است.(ایزد پور،۱۳۸۶: ۲۲)به طور مثال خداوند در آیه ۳۶ سوره اسرا می فرماید:
«وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلا»
«و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.»
امام صادق (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده که ایشان فرمود:
«مردم عیال خداوند به شمار می آیند از این رو دوست داشتنی ترین مردم نزد پروردگار کسی است که به عیال پروردگار خدمت رسانی داشته و خانواده وی را شاد نماید.»^[۵۸](ایزدپور،۱۳۸۶: ۷۴)
راه کارهای اسلام برای تامین نظم اجتماعی عبارتند از:
۱-دعوت به توحید:اسلام برای تامین سعادت دنیا وآخرت بشر ،اصلاحات خود را از دعوت به «توحید»شروع کرده تا تمامی افراد بشر یک خدا را بپرستند و آنگاه قوانین خود را بر همین اساس تشریع نمود و تنها به تعدیل خواست ها و اعمال اکتفا نکرد،بلکه آن را با قوانین عبادی تکمیل نمود و نیز معارفه حقه و اخلاق فاضله را بر آن اضافه کرد.آنگاه ضمانت اجرا در درجه اول ،به عهده حکومت اسلامی و در درجه دوم ،به عهده جامعه نهاد تا تمامی افراد جامعه با تربیت صالح علمی و عملی و با داشتن حق امر به معروف و نهی از منکر در کار حکومت نظارت کنند.(یوسف زاده،۱۳۸۵: ۵۵)
۲-توصیه به آیین های جمعی:توصیه به انجام برخی از عبادت ها به صورت جمعی همچون نمازهای یومیه و نماز جمعه به صورت جماعت و حج واجب که سالی یکبار در زمان مشخص انجام می شود زمینه تفاهم، عشق و محبت میان مسلمانان ایجاد می کند . انجام عبادت به صورت دسته جمعی ،احساس وحدت و برادری میان مسلمانان ایجاد می نماید،و هرقدر گستره این جماعت بیشتر شود،این احساس عمیق تر می گردد.(یوسف زاده،۱۳۸۵ :۵۶)
۳-حاکمیت نهاد دین بر سایر نهادها:در جامعه اسلامی،همه نهادها در خدمت دین قرار می گیرند،بر خلاف جامعه شناسان غربی که دین را نهادی در کنار سایر نهادهای اجتماعی قلمداد می کنند .از نظر اسلامی،دین برنامه صحیح و مطلوب زندگی آدمی است که جمیع ابعاد و وجوه حیات فرد و جامعه را فرا می گیرد و علاوه بر اعتقادات ، اخلاق و عبادات،به معنای اخص شامل انواع و اقسام حقوق ،از جمله حقوق سیاسی،حقوق قضایی،حقوق جزایی،حقوق بین الملل،حقوق اقتصادی و حقوق مدنی(نظیر حقوق خانواده ) می شود و بنابراین،همه نهادهای اجتماعی را درخود می گنجاند.(همان: ۵۷ -۵۶)
۴-مشارکت در کارهای جمعی:در بخش گذشته توضیح داده شد.
۵-مسئولیت متقابل فرد و جامعه:از مهم ترین حوزه های مسئولیت انسان،مسئولیت وی در قبال تمام اقشار جامعه است.یکی از بالاترین قوانین اسلام درباره احساس مسئولیت در قبال جامعه به مسئولیت مسلمانان در مورد رعایت قانون مواسات باز می گردد؛بدین معنا که تمام افراد جامعه،بایستی خود را نیکخواه یکدیگر دانسته،نگاهی دلسوزانه به هم داشته باشند.(ایزد پور،۱۳۸۶: ۸۱)
۶-توجه به رفتارهای اجتماعی در سطح خرد و کلان:اسلام آیین زندگی است و بنابراین ،برای همه عرصه های اجتماعی بشر برنامه دارد؛از روابط میان دو نفر گرفته تا نهادهای کوچکی همچون خانواده تا سطوح کلان تر . امام سجاد(ع) در رساله حقوق خویش ۵۱ حق را برمی شمارد این حقوق دو جانبه است .عمل به حقوق و وظایف در همه سطوح فردی و اجتماعی،چه از طرف فرد و چه از طرف جامعه ،بستر ساز نظم اجتماعی است.
۷-مبادله:بحث از «مبادله»به عنوان قوام زندگی اجتماعی در تفسیر المیزان،مکرر بیان شده است.نقش مبادله چنان است که بدون آن ،جامعه حتی برای لحظه ای دوام نمی آورد.(مقصود از مبادله از نظر علامه مبادله مال و عمل است.(یوسف زاده،۱۳۸۵ :۵۸)
۸-وضع قوانین کیفری(تشویق و تنبیه):اسلام ابتدا برای ریشه کن کردن جرایم به نشر تعلیمات اخلاقی همت می گمارد. سپس وضع قوانین مدنی حاکم بر روابط انسان ها و گسترش نظارت عمومی همت می گمارد .در پایان نیز به وضع قوانین کیفری اقدام کرده است.
۴.۲.۳عدالت: