شکل ۲ – ۲ : جایگاه اکوتوریسم در فرایند توسعه پایدار گردشگری
مآخذ: محمودی نژاد و بمانیان، ۱۳۸۸: ۵۱
۲ – ۱۳ - ویژگی اکوتوریست‌ها و انواع آن
برآوردهای جامعه اکوتوریسم^[۱۳](TES) نشان می­دهد طبیعت‌گردان بسته به انگیزه سفر خود، دو گروه سنی را شامل می‌شوند. گروهی که از طبیعت‌گردی به دنبال ماجراجویی، دیدار از سرزمین­های بکر و نیز توریسم ورزشی هستند، اغلب در مقطع سنی کمتر از ۴۰ سال می­باشند. بیشینه آن در محدودۀ سنی ۱۹ تا ۲۵ سال قرار می‌گیرد. اما گروه دیگر با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و … به طبیعت‌گردی می­پردازند، در محدوۀ سنی ۳۵ تا ۵۴ قرار دارند (رضوانی، ۱۳۸۰: ۱۱۸). اکوتوریست­ها ترکیب جنسی خاصی ندارند و اغلب نسبت آنها ۵۰ به ۵۰ است. اما قاعدتاً انتظار می­رود با توجه به برخی محدودیت­هایی برای طبیعت‌گردان زن در ایران وجود دارد این نسبت تا حدودی محرز، به نفع مردان تغییر کند. بررسی جامعه اکوتوریسم (TES)، همچنین بیانگر آن است که بیش از ۸۰ درصد طبیعت‌گردان بین‌المللی دارای تحصیلات عالی هستند. برآوردها همچنین نشان می­دهد بیشترین گروه از طبیعت‌گردان حدود (۶۰ درصد) سفرهای گروهی را ترجیح می­ دهند، ۱۵ درصد علاقه­مند به سفرهای خانوادگی بوده و ۱۳ درصد نیز اغلب سفرهای خود را به تنهایی انجام می­ دهند. متوسط زمان سفر حدود ۵۰ درصد طبیعت‌گردان بین ۸ تا ۱۴ روز است و بسته به نوع سفر این رقم تغییر می‌کند. اغلب تورهای شکار در مقیاس بین‌المللی برای مدت بیش از ۲۰ روز برنامه­ ریزی می­شوند و تورهای ماجراجویانه به ۳۰ روز نزدیک می­ شود. با این وجود سفرهایی که در مقیاس محلی صورت می­گیرد در مدت زمان بسیار کوتاه انجام می­ شود. اما در مجموع زمان سفر طبیعت‌گردان طولانی­تر از سفر علاقه­مندان به جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی و تجاری است(گروه مطالعات اکوتوریسم سازمان ایرانگردی و جهانگردی، ۱۳۷۸).

در یک طبقه ­بندی، کاسلر طبیعت‌گردان را به سه دسته زیر تقسیم می‌کند:

• • طبیعت‌گردان آزاد: افرادی که دارای پویایی و تحرک کافی برای دیدار از نواحی بکر و طبیعی هستند و انعطاف‌پذیری بالایی نیز دارند. این گروه اگرچه تعدادشان بسیار است اما ناشناخته‌اند.

• • طبیعت‌گردان سازمان یافته: افرادی که از طریق تورهای برنامه‌ریزی شده به مناطق ویژه سفر می‌کنند، مانند کسانی که برای دیدار از جذابیت‌های قطب جنوب، راهی آن منطقه می‌شوند.

گروه‌های علمی و دانشگاهی: افرادی که در چارچوب تحقیقات علمی برای مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی به مناطق طبیعی سفر می‌کنند و مدت نسبتاً بیشتری در مقصد اقامت دارند و بیش از طبیعت‌گردان عادی به کشف رازهای طبیعت علاقه نشان می‌دهند(جهانیان و زندی، ۱۳۸۹: ۶۴).
۲ – ۱۴ - اکوتوریسم و توسعه
با عنایت به بحث‌های انجام شده در خصوص اکوتوریسم می‌توان گفت که شرایط زندگی انسانها پیوسته در حال تغییر است و به تبع آن نیازهای جدیدی پدید می‌آیند که در این چارچوب توسعه فرآیندی است در جهت پاسخگویی به این نیازها. در واقع در مفهوم توسعه تغییر، تحول و پیشرفت و انطباق مطرح است، گذار از وضعیت موجود به وضعیت بهینه و مطلوب مد نظر است. با توجه به تعریف مفهوم توسعه و دیگر مباحث از توسعه در کل می‌توان گفت که: توسعه فرآیندی است مستمر و پویا با هدف افزایش توانایی‌ها ، به منظور رفع نیازهای مادی و معنوی، از طریق گسترش متوازن ساختارها و بهبود هماهنگ کارکرد نهادهایی اجتماعی، اقتصادی (آن پدیده) و بهره‌برداری از تمام امکانات و قابلیت‌ها است تا جامعه (پدیده) را در مسیر رشد و تعالی قرار می‌دهد (کریم پناه، ۱۳۸۴: ۵۱).
در این تعریف از توسعه تنها جنبه کمی یعنی افزایش درآمد و تولید سرانه نیست بلکه از تغییر کیفی نظام اجتماعی، اقتصادی ، فرهنگی و توزیع درآمد حکایت می‌کند. در واقع هدف توسعه بهبود کیفیت زندگی همه انسانها است و کوشش برای دست‌یابی به توسعه به گونه‌ای است که منافع اکثریت مردم را دربرگیرد و با نیازهای مردم هماهنگی و مطابقت داشته و شرایط کسانی را که در این فرایند سهیم هستند بهبود ببخشند. در این چارچوب ارتباط متقابل توسعه و گردشگری بویژه اکوتوریسم از جمله نقش مردم،اقتصاد و … مورد توجه قرار می‌گیرد تا به یکی از آثار توسعه وگردشگری که در کالبد توسعه منطقه‌ای خود را بروز می­دهد، بیش از پیش روشن شود. با توجه به مطالب گفته شده در مورد توسعه می‌توان توسعه منطقه‌ای را چنین تعریف نمود: روندی است فراگیر در جهت افزایش توانائیهای انسانی- اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای انسانی- اجتماعی، در محدوده فضایی مورد نظر(صرافی، ۱۳۷۹).
۲ – ۱۵ - اکوتوریسم و توسعه منطقه‌ای
گردشگران طبیعت­گرا (اکوتوریستی) برای اقامت، خرید کالاهای محلی و خدمات، راهنمای محلی و … پول پرداخت می‌کنند. پولها در فعالیت­های محلی جریان یافته و موجب تحریک مناطق مستعد در برآوردن هر چه بهتر و بیشتر نیازهای بازدیدکنندگان می­ شود (گرگوری، ١٩٩٢ ). به علاوه اکوتوریسم زمینه ایجاد اشتغال پاره وقت و فصلی، ایجاد زیربناهای گردشگری مانند شبکه‌های ارتباطی، آب و برق و نظیر اینها، که برای فعالیت‌های گردشگری لازم است را مهیا می­‌کند، این موضوع به توسعه منطقه و بهره‌برداری ساکنین منطقه کمک خواهد کرد (شارپلی، ١٣٨٠ ). از این رو اکوتوریسم را می­توان راهبردی برای توسعه به حساب آورد. بنابراین اکوتوریسم به عنوان راهبردی برای توسعه از نظر اقتصادی است. در ابعاد اجتماعی نیز اکوتوریسم می‌تواند به عنوان یک ابزار برای تولید اشتغال و توسعه اقتصادی در سطح منطقه در نواحی کم سود باشد. به طور کلی اکوتوریسم می‌تواند در زمینه توسعه منطقه‌ای کارکردهای زیر را شامل شود:

1. 1. اکوتوریسم مانند هر فعالیت صادراتی دیگر منبع درآمد و اشتغال زاست؛

1. 1. اکوتوریسم زنجیره‌ای از فعالیت‌های اقتصادی و خدماتی را به وجود می‌آورد و به عنوان اهرمی برای ایجاد تعداد زیادی از فعالیت‌های اقتصادی عمل می کند؛

1. 1. اکوتوریسم پدیده‌های طبیعی را مورد بهره‌برداری قرار داده و به آنها ارزش اقتصادی می‌بخشد؛

1. 1. اکوتوریسم ضمن گردش در طبیعت و دیدار از منابع طبیعی و روستاها، تقاضا برای صنایع‌دستی، هنرهای سنتی و فعالیت‌هایی که نیاز به نیروی کار بیشتری دارند را ارتقا می‌دهد (گرف، ۱۹۹۳).

۲ – ۱۶ - گردشگری شهری
شهر برای همه سنین جاذب است. مردم علاقه دارند برخی از تعطیلات خود را در شهر به سر برند. امروز گردشگری شهری به صورت مساله و فعالیتی مهم است که سبب تغییرات فضایی گسترده در شهرهای بزرگ شده است. از سویی دیگر، ویژگی شهرها باعث شده است گردشگران شهری متفاوت‌تر از سایر گروه‌های گردشگری باشند (law, 1996: 168). هانرز(۱۹۹۳) در بررسی خود بر روی نقش فرهنگی شهرها و انطباق آن با شهرهای جهانی در به روز کردن نظریه ردفیلد و سینگر(۱۹۵۴) چهار جریان و گروه از مردم را مورد بررسی قرار داد که به سبب نقش ویژه آنها، آن را از ویژگی‌های شهرهای جهانی به شمار آورده است. یکی از این گروه گردشگرانی هستند که نقش مهمی در جریان‌های گردشگری شهری دارند (موحد، ۱۳۸۶: ۳۳ – ۳۴).
گردشگری شهری ترکیب پیچیده­ای از فعالیت­های مختلف است که از به هم پیوستن ویژگی­های محیطی و میزان توان‌مندی و کشش شهر در جذب بازدیدکنندگان و ارائه خدمات است. شناخت عناصر بنیادی گردشگری می ­تواند ما را در شناخت گردشگری شهری کمک کند که عبارتند از:

1. 1. عناصر اولیه گردشگری شامل:

اول: فعالیت­های مانند: تئاتر، سینما، برپایی نمایشگاه­ها و . . .
دوم: مکان­های قابل بازدید، مانند، بوستان­ها، مکان­های تاریخی، گنجینه­ها، آبشار و غیره.

1. 1. عناصر ثانویه شامل مهمانسراها، بازارها، فروشگاه­ها و غذا سراها است.

1. 1. عوامل دیگر چون اطلاعات، خدمات موجود در بوستان­ها، نقشه­های راهنما، و اداره اطلاعات برای راهنمایی گردشگران.

با توجه عناصر یادشده گردشگری شهری را چنین می­توان تعریف کرد:
گردشگری شهری عبارت است از مسافرت به شهر با انگیزه­ های مختلف بر پایه جاذبه­های گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه می­نماید (موحد، ۱۳۸۶: ۳۳ – ۳۴).
محیط­های شهری بخصوص شهرهای بزرگ، هرچند دارای معضلاتی چون آلودگی­ها، ترافیک، جرم و جنایت و غیره می‌باشند و مردم را گریزان می­سازند، ولی شهرهای امروزی مظهر تمدن، فرهنگ و اداره جامعه هستند که خود از ویژگی‌های گردشگری بدور نیستند و بعضاً ارزشمندترین منابع توریستی را در خود جای داده­اند. برخی از این مراکز عبارتند از: موزه­ها، کاخها، بناهای تاریخی، فضاهای تاریخی، پارکها، مراکز خرید که جذاب برای افراد بوده و آنها را به سویی خود جذب می‌کنند(موحد، ۱۳۸۱: ۶۴). عوامل ویژه­ای در ایجاد تحول در گردشگری شهری نقش داشته اند. گردشگری شهری پدیده­ای بس کهن است که پس از سال­های پر شکوه و جلالی که به دیدار نخبگان اشراف از محله­ها و مکان­های باب روز اختصاص داشت، در سال­های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ مرحله‌گذاری را طی کرد و نوعی سیر قهقرایی به خود دید که دو دلیل اساسی داشت.

1. 1. گسترش خارق‌العاده رفتن به تعطیلات با بهره گرفتن از حقوق. این امر بر مبنای ارزش­های کانلا طبیعی(هوای خالص، خورشید، رها سازی بدون از قیود) و پندار تصویری منفی از شهرها شهرها استوار بود.

1. 1. به استثنای شهرها و محله­های باب روز، دلیل اصلی مسافرت به شهرها، دیدار از خانواده و بستگان بود.

اما سال­های اخیر گردشگری شهری افزایش قابل ملاحضه­ای یافته است و بر شمار بازدیدکنندگان در شهرها افزوده شده است. از عوامل تاثیرگذار در افزایش رشد گردشگری شهری را اقدامات مسئولان شهرها و دولت­ها برای بهبود سیمای فیزیکی شهرها و تاسیسات اقامتی آنها می­توان برشمرد (کازس و فرانسواز، ۱۳۸۲: ۳۲).
۲ – ۱۷ - توسعه شهری و نقش برنامه‌ریزان شهری در گردشگری
روند نوگرایی یا مدرنیزاسیون که از اواسط قرن ۱۸ با تمرکز سرمایه گذاری در شهرها و افزایش جمعیت و ساختار فیزیکی آنها همراه بود، توسعه شدید شهرنشینی را به دنبال داشت. این روند هر چند مزایا و شرایط رفاهی مناسبی را در شهرها فراهم آورد، اما خود باعث مشکلاتی مانند آلودگی، ازدحام جمعیت و غیره گردید. در چنین فضایی افزایش و توسعه وسایل حمل‌و‌نقل، کاهش ساعات کار و افزایش دستمزدها که حاصل ماشینی شدن زندگی شهری بود، زمینه ­های گذران اوقات فراغت و روند گریز از محیط­های شهری را مهیا نمود. این امر منجر به توسعه شهرنشینی و رشد گردشگری به طور همگام گردید (Kaplan and al,2004). شهرها از دو نظر در صنعت گردشگری نقش بلامنازع دارند: از یک سو با تمرکز جمعیت در خود و اضطرارهای ناشی از خود و اضطرارهای ناشی از کار و فعالیت در شهر، خود محل صدور گردشگر بوده و از سوی دیگر، بعضی از آنها با داشتن امکانات و جاذبه­های تاریخی و توریستی به عنوان مقصد ایفای نقش می نمایند. به عبارت دیگر گسترش شهرنشینی از علل مهم شکل‌گیری گردشگری تلقی می­گردد، به ویژه به دنبال آشکار شدن پس آیندهای منفی زندگی شهری، برنامه‌ریزی در زمینه اوقات فراغت در صدر اولویت­های شهرها قرار گرفت که این امر منجر به افزایش بیشتر گردشگری گردید(شارپلی، ۱۳۸۲).
۲ – ۱۸ – نتیجه‌گیری
اکوتوریسم کوتاه شده « Ecological Touris» است که در ادبیات فارسی طبیعت‌گردی نام گرفته، این‌گونه از جهانگردی فعالیت‌های فراغتی انسان را بیشتر در طبیعت امکان‌پذیر می‌سازد و مبتنی بر مسافر‌ت‌های هدفمند همراه با دیدار و برداشت‌های فرهنگی و معنوی از جاذبه‌های طبیعی و لذت‌جویی از پدیده‌های گوناگون آن است. اکوتوریسم هر نوع توریسمی است که به طبیعت مرتبط باشد بطوریکه انگیزه اصلی در این نوع توریسم بهره جستن از جذابیتهای طبیعی یک منطقه، شامل ویژگی‌های فیزیکی و فرهنگ بومی است و توریست پس از مشاهده جذابیت‌ها بدون اینکه خللی در آن وارد یا آن را تخریب کند، محل را ترک می‌گوید. بدین ترتیب ضمن بهره‌گیری از فرهنگ، سوابق تاریخی و نمونه‌های طبیعی منطقه، حفظ و احترام به اکوسیستم، فرصت‌های اقتصادی و درآمدزایی نیز برای مردم محلی ایجاد می‌شود و زمینه حفظ و حمایت جدی تر از جذابیت‌ها، با منابع مالی تازه‌تر فراهم می ­آید. در واقع اکوتوریسم آنتی تزی است برای توریسمی که به منافع کوتاه مدت می­اندیشد. اکوتوریسم انجام فعالیت‌هایی است که کمترین پیامد منفی زیست محیطی را دارا می‌باشند. اکوتوریسم یکی از منابعی است که به صورت عمده در عصر کنونی می‌تواند درآمدهای قابل توجهی را رقم زده و با بالا بردن تولید ناخالص ملی، در نهایت درآمد ملی را در صحنه بین‌المللی افزایش دهد. چشم‌اندازها و مناظر زیبای طبیعت مانند سواحل دریاها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها، جزایر، بیشه‌زارها و مکانهای سرسبز و خرم، گیاهان وحشی، جنگل‌ها و پارک‌های ملی، نواحی گردشگاهی، مناطق کوهستانی و ییلاقی، امکانات بالقوه ورزش-تفریحی مانند غار پیمایی، کوهنوردی، کوهپیمایی، کاوشهای زمین شناسی، پیاده روی در طبیعت، غواصی و موج سواری، شنا، اسکی روی آب، قایقرانی، ماهیگیری و استفاده از خوراکهای دریایی، شکار تفریحی، مکانهای آب درمانی مانند چشمه‌های آب معدنی و حتی مناطق بیابانی و کویری از کانون ها و جاذبه‌های توریست پذیر این نوع از جهانگردی است. با افزایش آگاهی‌های مردم از فواید و اثرات مثبت تجربه مستقیم طبیعت، اهمیت اکوتور بیشتر می‌شود. اکوتوریسم به تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می‌دهد.
فصل سوم
شناخت ویژگی­های جغرافیایی منطقه مورد مطالعه