محدودیت ها ۹۱
منابع ۹۳
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول۳-۱: گروه های شرکت کننده در همیاری ۷۴
جدول۳-۲: میزان تحصیلات اعضای گروه های همیاری ۷۴
جدول ۴-۱: کارکردهای صندوق قرض الحسنه ۸۴
فهرست نقشه و نمودار
عنوان صفحه
نقشه ۱-۱ منطقه ۴ تهران ۱۶
نمودار ۲-۱ گونه آمیزی برخی یاریگریهای سنتی ۲۶
چکیده
مقاله حاضر با هدف بررسی«همیاری های اقتصادی(خانوادگی) در تهران «مطالعه موردی مجیدیه شمالی منطقه ۴» با روش مشاهده مشارکتی، مصاحبه در جامعه آماری کلیه شهروندان مجیدیه شمالی و حجم نمونه شامل سه گروه و ۵۰ نفر(اعضای گروه ها) که به روش نمونه گیری تصادفی در دسترس و از بین گروه های تشکیل دهنده قرض الحسنه انتخاب شده اند، انجام شده است. سه گروه به نامهای گروه کیازاد، گروه رفیعی و گروه پویا اقدام به تشکیل صندوقهای قرض الحسنه بین خانمهای محل نموده اند که افراد در هر سن و به هر میزان تحصیلات در آن شرکت نموده اند. مبالغ ماهانه جهت قرعه کشی در هرگروه متفاوت می باشد.گروه کیازاد ده هزار تومان، گروه رفیعی ۲۰۰ هزار تومان و گروه پویا ۵ هزار تومان در هر ماه از افراد عضو جمع آوری می کنند،چند مرکز و شیوه همیاری دیگر مشاهده شده است: مرکز خیریه که فعالیت آن شامل تهیه جهیزیه، سیمونی، کمک به ازدواج جوانان و غیره بوده و نوع دیگری از همیاری محلی به صورت برگزاری مراسم ختم انعام و جمع آوری پول برای نیازمندان از شیوه های بارز همیاری در مجیدیه شمالی می باشد. این همیاری کارکردهای روانی، اعتقادی،اقتصادی و اجتماعی را در بر می گیرد و روحیه تعاون و همیاری را تقویت می بخشد. نهادهای شورایاری که با کمک شهرداری تشکیل می شود، نیز جایی است برا یهمیاری و کمک به مشکلات شخصی مردم محله. انسان موجودی است اجتماعی و جامعه پذیری در نهاد وی قرار دارد. سازگاری با مشکلات و همزیستی با افراد بشر انسان را در مقابله با تنگناهای زندگی یاری داده است و برجسته ترین کارکرد این همیاری ها کارکرد اجتماعی و اعتقادی آن می باشد.مراکز خیریه شامل عموم بوده وافراد بیشتری را پوشش می دهد و صندوق های قرض الحسنه محدود به افراد سهیم در آن می باشد.

مفاهیم کلیدی: همکاری، قرض الحسنه،کارکرد اجتماعی، روانی، اقتصادی، انسجام اجتماعی
فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه
انسان موجودی است اجتماعی و اجتماعی بودن وی مستلزم ایجاد و گسترش رابطه با دیگران است. روابط انسان ها برای این که در جهت تأمین نیازهای اساسی، به برخورداری از یک زندگی سالم روانی-اجتماعی و رو به رشد بینجامد، و باید بر اساسی استوار شود که همه جنبه های مادی،معنوی ،دنیوی واخروی وی را مدّ نظر قرار دهد و دغدغه تأمین سعادت جامع و همه جانبه انسان را داشته باشد. در عصر حاضر «شهرنشینی» به مثابه یکی از پدیده های اجتماعی، یکی از ضروریات زندگی به حساب می آید. شهروندان عموماً با سلایق و انگیزه های مختلف در جامعه شهری فعالیت می کنند. زندگی شهری جهت گسترش، تداوم و بقای خود مستلزم همکاری و همیاری تمامی مردم در تمام سطوح و ازهر طبقه می باشد.چرا که محیط زندگی در شهر بر طبق نیازهای همگان شکل می گیرد، لذا بر شهروندان لازم می باشد تا با وظایف شهروندی خود آشنا باشند، از امور شهر و منطقه و محله خود آگاهی داشته و نسبت به میزان توانمندی های خود در رفع مشکلات کوشا باشند، یکی از مهمترین جریاناتی که می تواند شهروندان هر محله را درگیر مسائل مربوط به محله خود بنماید، افزایش مشارکت مردم در امور محله و امور مربوط به خودشان است.
پیش شرط مشارکت مردم در امور مرتبط، خود باوری و اعتماد به تحول است. دگرگونی و تغییر بالتبع نخست، باید از اندیشه و بینش جمعی گذر کند و سپس عاطفه و احساس عمومی را برانگیزد و پس از آنکه بارور شد، به تغییر رفتار بینجامد(آقا بخشی، ۱۳۸۲). نخستین گام برای جلب مشارکت مردم حساس سازی آنها به مسائل و کیفیت زندگی جمعی و آگاه سازی آنها از برنامه های رشد و توسعه است، زیرا تا زمانی که مردم ضرورت یک مسئله را درک نکنند در فعالیت های مربوط به آن مشارکت نخواهند کرد و در صورت مشارکت و حضور فیزیکی در عرصه عمل به تدریج مشارکت از مفهوم و محتوای اصلی خود منحرف می شود. اما گذر از دو مرحله حساس سازی و آگاه سازی، افراد را برای حضور در فعالیت های جمعی به منظور تحلیل بهتر مسائل و راه های برون رفت از آن را مشکل، آماده می سازد، زیرا تا زمانی که افراد متحول نشوند، تحولی پدید نخواهد آمد. لازمه مشارکت طلبی مؤثر شهروندان، مقتدر سازی افراد است. حال اگر قدرت را عبارت از توانایی افراد در پیش بینی، کنترل و مشارکت در محیط بدانیم، آن گاه می توان گفت مقتدرسازی فرآیندی است که طی آن افراد و اجتماعات می توانند چنین قدرتی را به کار گیرند و آن را به طور مؤثر در تغییر زندگی خود و محیط شان اعمال کنند. مقتدرسازی این گروه به معنای بسیج کردن توان های موجود در اجتماع است. ورود به این مرحله موجب تغییر رفتار افراد شود. این مرحله را می توان«توانمند شدن» نامید. این تغییر رفتار در واقع همان انجام مشارکت به به عنوان یک تمایل بلکه به عنوان وظیفه ای اجتماعی است. در این میان همکاری با سازمان های غیرحکومتی، سازمان های اجتماع و محله محور می تواند نقش مؤثری را ایفا کند. با توجه به نقش مردم در تقویت روحیه تعاون و افزایش هر چه بیشتر مشارکت آنان، تحقیق حاضر قصد دارد تا به بررسی شیوه های همیاری در منطقه ۴ شهر تهران بپردازد.
بیان موضوع :
اصولا همیاری به معنای یکدیگر را یاری کردن، همدستی و دستگیری است و معادل عربی آن«تعاون» می باشد. همیاری می تواند موجب ارتباط افراد یک جامعه و پیدایش روحیه برادری و نوع دوستی در بین آنها شود. همیاری در فرهنگ روستایی سابقه طولانی دارد. زیرا در مناطقی که عدم مساعدت طبیعت، نیروی انسانی را وادار به سعی و کوشش بیشتری کرد، همکاری نمایان تر است.تعاون و همیاری پدیده پیچیده ای نبوده و دارای سابقه طولانی است او در دوره های مختلف زندگی انسان همیشه بعنوان راه و وسیله مناسبی برای رفع مشکلات مورد استفاده قرار گرفته است و در آینده نیز بشر از آن سود خواهد برد.
بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی بر این عقیده اند که انسان حیوانی است اجتماعی.انسان به دلیل فطرت اجتماعی خود و همچنین نیاز و ضرورتهای زندگی خود، از همان ابتدا در قالب گروه ها و جوامع به دور هم جمع شده و برای بقاء‌و دوام زندگی خویش با مساعدت و همکاری با یکدیگر بر مشکلات خود غلبه کرده اند.
همیاری و یاری گری در جامعۀ شهری ایران خود به خودی و اختیاری نیست، بلکه بر پایۀ قواعد اجتماعی سنتی موجود شکل میگیرد. این همیاری و یاریگری براثر نفوذ مذهب در بین اجتماع شهری حالت فعال داشته به طوری که خود مردم دشواریهای اجتماعی را حل میکردند و مساجد، زورخانهها، بازار و قهوهخانه ها مرکز حل و فصل مشکلات اجتماعی بود.
نقش و نفوذ شبکه های خویشاوندی در جامعۀ شهری ایران بر کسی پوشیده نیست که
میتوانند در امر یاریگری و همیاری به یکدیگر دارای کارکردهای گوناگون باشند. بنابراین میتوان گفت که وقف، مسجد، گروه های خویشاوندی، محلات، بازار و اصناف همگی از عوامل مهمی هستند که هستۀ اصلی نهاد مشارکت و یاریگری جامعۀ شهری ایران بر حول آنها استوار است و اساس تعاون و رفتار شهرنشینان را تشکیل میدهد.
در جامعههای سنتی نیروی مؤثر در هماهنگی زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی همانا گروه خویشاوندی است که به عنوان سازمانی همه کاره در سیاست، اقتصاد، آموزش، مذهب و تأمین نیازهای روانی تمام اعضایش تأثیر به سزای دارد؛ امّا به موازات گسترش شهرنشینی و پیچیدگی فزایندۀ ساختاری جوامع، نهاد خویشاوندی به تدریج اهمیت خود را از دست میدهد و روابط اجتماعی به گونۀ «نخستین» که براثر عواطف انسانی و صمیمیت قرار دارد، جای خود را به روابط رسمی، خشک و حسابگرانه به گونۀ «دومین» میدهد.
به عنوان مثال میتوان صندوقهای قرض الحسنۀ مردمی (غیررسمی) را نام برد که نمادی از همیاری اقتصادی در جامعۀ شهری امروز است.
این رفتار گروهی خردمندانه و خودجوش که معمولاً ناشی از عدم برقراری تعادل در دخل و خرج مردم به ویژه اقشار حقوق بگیر و کم درآمد با هر عنوان شغلی که دارد، دلالت بر همدلی، هم اندیشی، همت جمعی و به بیان دقیق تر همیاری در بین شهروندان در رفع نیازمندیهای یکدیگر دارد.
همچنین این همیاری ها در مراسم های گوناگون از جمله در مراسم مرگ و میر و عزاداریها، جشنها و عروسیها، تولد و خرید خانه، خرید جهیزیه و خرید سیسمونی نیز دیده میشود که همه افراد از جان و دل و از سر اشتیاق به هم یاری میرسانند و کمک میکنند.
در پایان پی بردن به این مسئله که کارکرد و نقش این همیاریها در زندگی اجتماعی انسانها چه تأثیری دارد ، موجب کندوکاو در این مورد شده است.و به دنبال پاسخ دادن به این سؤال اساسی است: کارکرد و نقش همیاری در زندگی انسانها چیست؟
اهمیت و ضرورت:
هر خانوادهای از منابع متعدد درآمد کسب میکند که این درآمد محدود است یعنی مقدار معینی است و به هر مقدار که اراده کند، در اختیارش نیست و در عوض مخارجی دارد که برای انجام آن از درآمدهایش استفاده میکند. افراد برای ادامه زندگی به کالاهای زیادی نیاز دارند و باید درآمد را به مصرف انواع کالاهای مورد نیاز مثل غذا، پوشاک، مسکن، آموزش، تفریحات و … اختصاص دهد. درست است که نیازهای افراد بینهایت است؛ اما همانطور که شما هم بارها در زندگی با آن برخورد کردهاید، درآمدهای خانواده محدود است و همیشه مقدار محدودی از نیازهایش را میتواند برآورده کند. این جا اولین سؤال در مبحث اقتصاد خانواده به وجود میآید و آن این است که چگونه این درآمد را باید به مصرف انواع کالاها و خدمات اختصاص دهد؟
اصل هنر اقتصاد هم چگونگی تخصیص منابع محدود در دسترس جهت تأمین نیازهای محدود انسان ها است. مدیریت منابع مالی خانواده از مهم ترین وظایفی است که اغلب برعهده زنان مدیر و باتدبیر است.
یاری گری اجتماعی دستیابی آسان تر و مطلوب تر به مقاصد مشترک، از روزگاران کهن کم و بیش در همۀ جوامع انسانی معمول و مرسوم بوده و نقش ارزنده ای در بهبود مناسباتی انسانی داشته است. موضوع یاری گری اجتماعی با عنوان ضرورتی اساسی برای بهبود امور، کاهش مسائل و مشکلات و ضامن بقای انسانها مورد توجه ادیان الهی بوده و به اشکال مختلف محل تأکید و توصیف قرار گرفته است. یاری گری اجتماعی میتواند در تحقق رشد و شکوفایی جامعه نقشی بسزا یافا کند. بدیهی است با گسترش فرهنگی همیاری، وحدت و همدلی بر جامعه حاکم و ابتکارها و خلاقیتها پدیدار میگردد. بدون تردید در جهان امروز برای کسب توفیق و سرافرازی در کلیه مسایل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی به یاری گری اجتماعی نیازمند است.
مقصد اعلی و هدف والای همیاری، جمع ارزشهای اخلاقی با هدفهای اقتصادی و رفع حوایج مشترک افراد در نظامی مبتنی بر فضیلت است. قلمرو شمول نظام همیاری، تمام رشته های فعالیت اقتصادی خانواده است و استقرار آن با تشکیل و توسعۀ تدریجی گروه های همیاری، از طریق گروها و افرادی که احساس احتیاج به این نوع نیازهای خانوادگی را دارند، میسر میگردد.
مطالعه و توجه به شیوه های همیاری و تقویت آن می توان گامی در جهت سازماندهی و مدیریت بردارد.
همکاری و مشارکت نیز از جمله مسائلی است که در چند دهه اخیر و همزمان با طرح مقوله برنامه ریزی، به عنوان یکی از محورهای برنامه مدنظر بوده است از سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ به بعد که توسعه مفهومی گسترده تر پیدا کرده است، مشارکت نیز از اهمیت بیشتری برخوردار شد. تا جائیکه بعضی از صاحبنظران توسعه را مترادف با همکاری و مشارکت می دانند.
موضوع همکاری مردم در روند توسعه، مورد توجه بسیاری از دولتمردان کشورهای در حال توسعه است، چرا که توسعه فقط رشد نیست و صرفاً شامل سرمایه گذاریهای کلان نمی شود، بلکه این سرمایه گذاری باید به استفاده بهینه از منابع انسانی همراه باشد و این مهم از طریق مشارکت صورت می گیرد. بنابراین مشاهده می شود که همکاری و مشارکت در اساسی ترین مسائل اجتماعی تأثیرگذار است.
پیشینه تحقیق:
در این زمینه، تحقیقات زیادی انجام نشده است. با مراجعه به کتابخانه ملی و کتابخانه دانشگاه تهران و همینطور کتابخانه دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز دو تحقیق دراین زمینه به طور غیر مستقیم، انجام شده است.
پایان نامه ای تحت عنوان انواع همیاری درایل ایرکوازی به نوشتۀ امیدمحمودزاده در سال ۱۳۸۸ از دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز نیز کمکی نه چندان زیاد امّا مفید برای من برای پیشبرد تحقیق حاضر داشته است.
در این پایان نامه به انواع همیاری در ایل به خصوص پرداخته و نکاتی که در این پایان نامه به انواع همیاری در این ایل پرداخته و نکاتی که در این پایان نامه در باب همیاری و انواع آن بود در کتابهای فوق الذکر نیز دیده می شد و چیز قابل ذکری در این مورد نیست چون تکراری میشود.
اما کتابهای بسیاری در این زمینه مشاهده کردم از جمله کار ارزشمند آقای مرتضی فرهادی فرهنگ یاری گری در ایران و کار دیگری از او به نام انسان شناسی یاری گری که کمک شایانی به محقق در این زمینه کردند و همین طور کتاب زمینه ها و شیوه های یاری گری در ایران به نوشته حمیدرضا کریمی درمنی در پیشرفت این تحقیق موثر بوده است.
مرتضی فرهادی در کتاب انسان شناسی یاریگری به مطالب زیادی در مورد همیاری پرداخته از جمله همیاری در بین جانوران که نمونۀ بسیار زیبایی را در صفحۀ ۱۲۱ این کتاب ذکر کرده است، که جالب و خواندنی است. «نوع دیگری از همیاری شناخته شده بین نوعی از مورچگان به نام «سیوس^[۱] و شته ها وجود دارد. این مورچگان تخمهای زمستانی شته را تا بهار در مورچه دانی ها حفظ میکنند تا اینکه شته ها سر از تخم باز کنند. آن وقت مورچهها، شته ها را روی گیاهان منتقل کرده و گماشتگانی بر آنها میگمارند و از آنها در برابر دشمنان حفاظت میکنند و متقابلاً از فضولات شیرین آنها استفاده میکنند.»
و در ادامۀ کتاب به پیشینۀ یاریگری در تاریخ آدمیان پرداخته و به گونه شناسی همیاری و تعاونیهای سنتی نیز پرداخته است. در فصل هشتم این کتاب مسئلۀ مهم و جالبی را بیان کرده و آن همه گاهی و همه جایی بودن انواع همیاری و یاریگری است.
و در فصلهای پایانی کتاب نگاهی به مشارکت زنان با محور اصلی همیاری داشته است.
در صفحۀ ۵۱۰ کتاب مینویسد که زنان ایرانی گذشته از واره های کهنسال شیر و واره های نوبنیاد پول از روزگاران کهن تاکنون در واره های کار نیز فعالانه شرکت داشته اند. واره را زمانی تشکیل میداند که در کارهای زنانه، نیروی زنان یک خانواده برای انجام آن ناکافی و یا زمان برای اجرای آن تنگ بوده است و در زمان حال نیز این وارههای کار را میتوانیم به وضوح در وارۀ پول مشاهده کنیم که زنان فامیل برای رسیدن زودتر به پول این واره را راهاندازی کردهاند و از صندوقهای قرض الحسنه فامیلی و … را تشکیل دادهاند.
در کتاب دیگر او به نام فرهنگ یاریگری که در روستاهای ایران تحقیق وسیعی را انجام دادهاند و همیاریهای سنتی و روستایی را مورد بررسی قرار داده اند که مهمترین آن شیرواره بوده است.