پست یک وسیله پرارزش برای سوادآموزی است که با حمل و نقل کتب و جزوات آموزشی خصوصاً در مناطق دورافتاده و با ایجاد تسهیلات لازم برای موسسات مکاتبه ای (آبونمان ارسال دروس تکالیف تصحیح شده) سهم خود را در اشاعه دانش ایفا می کند. ضمناً در بعضی از کشورها پست، فروش کتب درسی به دانش آموزان را به عهده می گیرد و به این ترتیب نیز در امر گسترش علم شرکت می جوید. در زمینه توسعه فرهنگی، پست از طریق فروش بلیط سالن های تئاتر و سینما و مراکز فرهنگی و تبلیغات با ارائه بروشورها و اطلاعات فرهنگی در باجه ها و مراکز پستی می تواند سهم بسزائی داشته باشد.

از دیگر اقداماتی که در زمینه اشاعه و توسعه زمینه های فرهنگی توسط پست صورت می گیرد می توان به اجرای طرح کتابخانه ای پستی به خصوص در روستاها و نقاط دورافتاده اشاره کرد و همچنین ارسال کتاب برای اعضای کتابخانه های عمومی از طریق پست بدون نیاز به مراجعه به کتابخانه ها.
به این ترتیب به خوبی آشکار می گردد که پست دارای چه ویژگی ها و اختصاصاتی است و تا چه حد می تواند برطرف کننده بسیاری از حوائج و نیازهای روزمره آحاد مردم هر جامعه باشد. آنچه در توسعه پست بعنوان الگو می توان ارائه کرد با توجه به نقش و تاثیر چند وجهی فعالیت های پست نگرشی نظام یافته به پست و توسعه همگون و سازگار همه بخش های آن باتوجه به ضرورت های جامعه نوین هزاره سوم است.
­­­۴-۱۴-۲- ۲- پست یک عامل توسعه اقتصادی
پست، جریان مبادلات بازرگانی را با بهره گرفتن از شیوه های زیر انجام می دهد :
بخش تبلیغات مستقیم و فروش کالاها و یا خدمات بطور مستقیم به مصرف کننده توسط امکانات پستی، سفارش حمل و نقل و توزیع کالا و پرداخت های مربوط به خریدهای مختلف در ضمن پست، فروش کالاها و اجناس را از طریق مکاتبه آسان کرده و در تاسیس شرکت هایی که هدفشان تجارت از طریق مکاتبه است سهم بسزایی دارد. مهمتر از همه، پست با برقراری ارتباط با مناطق روستایی و محروم از نظر اقتصادی، موجت پیدایش و به جریان افتادن مبادلات بازرگانی می شود و جریان تراکم شهری را که در بعضی کشورها به حد بسیار بالایی رسیده، متوقف می کند.
پست در توسعه تجارت بین المللی سهیم است، به این ترتیب که امکان ورود و صدور کالاهای مختلف به خارج را فراهم آورده و پرداخت های مالی ناشی از این مبادلات را تسهیل می کند. در بسیاری از کشورها، پست با اعطای وام از محل بودجه صندوق های پس انداز و با انجام سرمایه گذاری موردنیاز اقتصاد کشور، در اجرای طرح های عمرانی کشور شریک و سهیم می شود. (طرح هایی مانند ایجاد راه های ارتباطی زمینی، هوایی، آبی، تاسیسات آموزشی، بهداشتی، توریستی و غیره).
پست برای متخصصین و کارگران خارجی که در چارچوب کارهای فنی بین المللی به کشورها می آیند و نیز برای نیروی انسانی اعزامی به خارج از کشور نیز تسهیلاتی فراهم می کند، رابطه آنان را با خانواده هایشان برقرار ساخته و حقوق آن ها را به دستشان می رساند.
در اکثر کشورها پست عامل مهمی برای توسعه و گسترش جهانگردی به شمار می رود. اجاره مسکن و اتاق در هتل ها، مکاتبات مربوط به سفر و غیره. همچنین با داشتن سرویسی به نام «رستانت» هر نوع مرسوله یا نامه ای راکه برای یک مسافر و یا جهانگرد در هنگام اقامت وی در یک شهر یا شهرستان واصل می شود، نگهداری کرده و در زمان مورد نظر سیاح به وی تحویل می دهد.
پست از طریق سرویس های مالی خود مانند سرویس حواله ها و چک های پستی، امور مربوط به پرداخت و واریزهای مالی بین ادارات، موسسات، شرکت ها و افراد خصوصی را تسهیل می کند. برداشت از حساب های جاری پستی، واریز حقوق بازنشستگی و کرایه خانه و غیره به این حساب ها (سرویس چک های پستی) و نیز پرداخت حقوق مستمری بگیران، شاغلین و معذورین، ثبت نام متقاضیان حج عمره، ثبت نام متقاضیان تلفن و اخذ ودیعه و اقساط آن و پس اندازهای پستی این امکان را به وجود می آورند که هم مشتریان و هم سازمان های مربوط صرفه جویی های بسیاری در وقت و پول خود داشته باشند. مزیت پرداخت حساب های مختلف از طریق حواله های پستی، سرعت عملیات و اقتصادی بودن آن ها است.
پست از طریق سرویس چک های پستی در توسعه پول های اعتباری (کارت های اعتباری) سهیم خواهد بود. پست با سرویس صندوق پس انداز پستی یک وسیله غیرقابل جانشین برای گردآوردی پس اندازهای کوچک مردمی خصوصاً در نقاط غیر برخوردار است، پس اندازهایی که برای توسعه اقتصادی کشور ضرورت دارد. در تمایز با بانک های سنتی مستقر در شهرها، ادارات پست این مزیت را دارند که بسیار به مردم و پس انداز کنندگان نزدیک اند چرا که واحدها و سرویس ها پستی در تمامی سطح کشور گسترده اند.
صندوق پس انداز پستی می تواند حتی در شمار سرویس های اولیه و ضروری برای کشورهای در حال رشد به حساب آید. پست یک مرکز توسعه کار است و در سطح هر کشور جزء کارفرمایان بزرگ بشمار می رود. پست یک مشتری بزرگ برای صنایع ساختمانی، اتومبیل، تجهیزات الکترونیکی و کامپیوتری، مبلمان، کاغذسازی، چاپ و … بشمار می رود.
پست بعنوان یک استفاده کننده از راه های ارتباطی، موجب توسعه های زیربنایی می شود. بعلاوه پست می تواند منبع اصلی اطلاعات مورد نیاز کشاورزان برای مبادله محصولاتشان باشد (خصوصاً در کشورهای در حال توسعه).
از سوی دیگر تغییر در متغیرهای اقتصادی خارج از پست می تواند بر کارکرد پست تاثیر داشته باشد. بنابراین سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی (اعم از کشاورزی، صنعت، خدمات و … ) موجب رشد وتوسعه فعالیت های بخش های کارکردی شده و به تبع آن نیاز به ارتباطات گسترش یافته و در نتیجه تقاضا برای خدمات پستی افزایش می یابد.
بخش سوم
۳-۳- خدمات ارتباطی پست
۱-۳-۳- مقدمه
امروزه صنعت خدمات پستی نقشی غیرقابل انکار در رفاه اجتماعی ورشد اقتصادی کشورها پیدا کرده است. قبل از اینکه با ماهیت و نحوه فعالیت این صنعت در ایران آشنا شویم، نگاهی به واژه شناسی «صنعت خدمات پستی» خواهیم داشت .
دائره المعارف آمریکانا^[۳۵] « صنعت» را مجموعه ای از فعالیت های اقتصادی تعریف کرده که کالا یا خدمات مشابهی تولید می کنند. این فعالیت ها از منابع موجود (مواد ، سرمایه ، نیروی انسانی ، انرژی ، تکنولوژی ، اطلاعات ، ابزار و …) استفاده نموده و کالا یا خدماتی در جهت رفع نیازهای انسان و جوامع انسانی تولید می کنند. «صنعت» در واقع در تلاش است تا به صورت مستمر در جهت بهبود کارآیی و بهره وری با بهره گرفتن از منابع کمتر، بازده بهتری به دست دهد . از این جهت پویایی و نوسازی و نوجویی یکی از ویژگی های صنعت است. بنابراین صنعت می تواند به عنوان یکی از عوامل تحول اجتماعی، بنیانگذار تمدن شود و در زندگی بشر آغازگر تحولی شود که همه بنیان های زندگی وی را تغییر دهد (عباسپور، ۱۳۷۳ ).
حجم عظیمی از فعالیت های اقتصادی امروز دنیا را بخش خدمات تشکیل می دهد. این بخش روز به روز سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی کشورها را به خود اختصاص می دهد. خدمات در مقایسه با کالاهای تولیدی چند تفاوت عمده دارند. اولاً خدمات وابسته به شخصیتی (حقیقی- حقوقی) هستند که آن را عرضه می کند، یعنی در حین عرضه، مصرف می شوند. ثانیاً برخلاف کالاهای فیزیکی قابل ذخیره نیستند و درصورت عدم استفاده از بین خواهند رفت. پس خدمات، مشکلات توزیع منحصر بفردی را به همراه دارند. از طرفی خدمات، استاندارد جامع و گسترده ای ندارند (جعفرنژاد، ۱۳۸۱).
همانگونه که در بخش اول گفته شد، طبق معاهده نیس فعالیت های اقتصادی بخش خدمات در چندین رده طبقه بندی شده اند. یکی از این رده های خدماتی « ارتباطات » می باشد که شامل: خدمات پستی ، خدمات با بهره گرفتن از پیک ، خدمات ارتباط راه دور و خدمات سمعی و بصری می باشد.
اگرچه واژه پست را برگرفته از کلمه«Postas » سانسکریت به معنی ثابت می دانند، لیکن در زبان لاتین به«Posta» به معنی امانت گزاردن تغییر شکل یافته است (ریاحی وفا،۱۳۸۱ ). فرهنگ وبستر^[۳۶] تاریخچه جالبی از واژه «پست» ارائه می دهد. کلمه «پست » به معنی مرسوله از ریشه کلمه لاتین « Ponere » به معنای قراردادن در مکان یا موقعیتی استخراج شده است. این مفهوم از پست ناشی از شیوه توزیع مرسولات است. در زبان انگلیسی قرون وسطی مرسوله^[۳۷] به کیسه ای اطلاق شده که برای حمل اثاثیه توسط یک مسافر به کار می رفت. بعدها از این کیسه ها برای حمل نامه هم استفاده شد و به تدریج با توسعه سیستم توزیع مرسولات واژه پست به معنای توزیع مرسوله به کار رفته و از آن پس این واژه در معنی سازمان متولی کل سیستم پست هم به کار گرفته شده است ( گویسلن، ۲۰۰۴ ).
طبقه بندی صنعتی استاندارد بین الملی سازمان ملل^[۳۸] هم خدمات پستی و حمل و نقل را به دو بخش پست ملی وحمل و نقل، مجزا از پست تفکیک کرده است. فعالیت های پست، جمع آوری، تجزیه، حمل و نقل و توزیع (محلی- بین المللی) مرسوله و امانت، اجاره صندوق شخصی ، پست رستانت^[۳۹]، فروش تمبر و غیره را شامل می شود. مشخصه بارز خدمات پستی، قبول و توزیع مرسولات کوچک در سطح وسیعی از کشور است (بانک جهانی، ۲۰۰۴).
خدمات پستی یکی از فعالیت های اقتصادی مهم بخش خدمات بوده و دارای پیشینه چند هزار ساله و تشکیلات منظمی در دنیا است. با توجه به مطالب گفته شده می توان «خدمات ارتباطی پست» را قبول ، تجزیه و آماده سازی، رهسپاری (حمل و نقل) و توزیع مرسولات پستی معین در زمان مشخص و با دقت و امنیت بالا تعریف کرد. در قسمت بعد به تاریخچه خدمات پستی در ایران می پردازیم .
۲-۲-۳-تاریخچه صنعت خدمات پستی در ایران
پایه پست در جهان شاید از روزی نهاده شد که بشر خود را به مساعدت همنوعان خویش نیازمند دید و برای تماس و طلب کمک از یکدیگر به «پیام» متوسل شد. در زبان فارسی حامل پیام کتبی را «پیک» و آورنده پیام شفاهی را «پیام رسان» نامیده اند .
فرستادن پیک و پیام از نقطه ای به نقطه دیگر از قرن ها پیش و شاید با تاریخ تمدن بشر همراه بوده است. در ایران نیز سابقه پست و چاپاری به زمان حکومت هخامنشیان بر می گردد و از آن تاریخ به تناسب زمان و نوع حکومت های وقت دستخوش تغییرات می شده است.
در آن دوران ها ایرانیان برای اداره سرزمین های وسیع و پهناور خود به ایجاد یک نظام خبر رسانی منسجم شبیه خدمات پستی همت گماشتند. درباره نظم و ترتیب و قدرت اداره این خدمات، عموم مورخین بر این عقیده اند که تا آن زمان هیچگاه چنین سازمان منظم و مرتبی وجود نداشته است.
به گفته هرودت^[۴۰] مورخ یونانی، کوروش کبیر در سال ۵۰۰ قبل از میلاد مسیح و قبل از لشگرکشی سیتزها^[۴۱] ، خدمات ارتباطی پستی را به وجود آورد. این مسیر از دریای اژه تا پایتخت پارس دارای یکصد و یازده منزلگاه بوده که در این منزلگاه ها پیک های پستی و اسب ها و کالسکه ها تعویض می شدند و آماده حرکت مجدد بودند. فاصله بین دو منزلگاه با اسب یا با کالسکه فقط در یک روز طی طریق می شده است ( منجمی، ۱۳۸۳ ). پراکندگی و وسعت بیش از حد سرزمین ایران در زمان های گذشته با توجه به نبود وسایل ارتباطی و از طرفی آگاهی مرکز از کلیه اطلاعات و اخبار و حوادث نقاط دوردست نشان دهنده اهمیت پست و چاپار در این دوران بوده است، طوریکه نامه ها و پیام ها توسط پیغام بران ورزیده ارسال می شده است .
در دوره های مختلف، پست اسامی مختلفی را به دنبال خود آورده است. تا انقراض حکومت ساسانیان از پست به عنوان اداره چاپاری نام برده شده است و در دوران حکومت های اسلامی سازمان پست به « دیوان برید» معروف بوده که از اهمیت و رونق فراوان برخوردار بوده است. در حالیکه دیوان برید روز به روز بر اهمیت و جلوه خود افزون می نمود، مغولان و ایلخانان آن را «یام » نامیده و پیک های پستی را «یامچی» می گفتند. در زمان تاتارها مجدداً از عنوان « چاپار » استفاده ونامبرده شده است.
آنچه مسلم است با توجه به اهمیت فراوانی که به برقراری و نگاهداری تشکیلات چاپاری در دوران های مختلف داشته است، حکومت های مختلف درصدد تثبیت آن برآمدند. این تشکیلات تا آغاز حکومت ناصرالدین شاه قاجار وسیله ای مخصوص به منظور کسب و رساندن اطلاعات و اخبار امور دولتی و شخصی برای پادشاه و صاحب منصبان عالی رتبه بوده است. ولی در سایه تدابیر و همت میرزا تقی خان امیرکبیر ، صدر اعظم ناصرالدین شاه، از آن زمان رفته رفته این سازمان در اختیار تمام مردم قرار گرفت.
پست جدید در ایران که در زمان صدارت امیرکبیر پایه گذاری شد. وی ساختمان های یکسان بنام «چاپارخانه » در پاره ای از نقاط کشور به وجود آورد، تا مورد استفاده عامه قرار گیرد. پس از امیرکبیر میرزاخان منشی حضور ملقب به «امین الدوله» مدتی چاپارخانه را زیرنظر داشت تا آنکه در سال ۱۲۵۴ شمسی با مسافرت ناصرالدین شاه به اروپا و مشاهده مظاهر تمدن جدید و ارتباط منظم پستی آنها، در صدد برآمد در ایران هم پست جدید را به سبک و روش اروپا دایر نماید. به همین منظور با استخدام چند نفر مستشار اتریشی بعد از ورود به ایران، کلاس هایی برای تعلیم و تربیت در امور پستی دایر شد.
در سال ۱۲۵۷ نخستین خط پستی رسمی ایران بین تهران و تبریز و جلفا دایر گردید. دومین خط پستی در همان سال بین تهران و شمیران و سومین خط پستی نیز از تهران به شیراز و بوشهر، بازهم در همان سال دایر گردید .
در سال ۱۲۵۷ هجری شمسی با کوشش یکی از مستشاران بنام «ریدرر»^[۴۲] ایران به اتحادیه پستی جهانی^[۴۳] پیوست و دو سال بعد یعنی در سال ۱۲۵۹ اداره پست، تبدیل به وزارت پست گردید. در سال ۱۲۷۷ پست با گمرک ادغام شد و تحت عنوان وزارت پست و گمرک در آمده و در اختیار مستشاران بلژیکی قرار گرفت. اما در سال ۱۲۸۵ و در دوران حکومت محمد علی شاه قاجار وزارت پست و گمرک مجدداً از هم تفکیک و به صورت وزارت پست درآمد. در همین سال دست بلژیکی ها از پست کوتاه گردید .
در سال ۱۲۸۷ با ادغام وزارت تلگراف و در اواخر سال ۱۳۰۸ با ادغام اداره تلفن، وزارت پست به «وزارت پست ، تلگراف و تلفن» تغییر نام یافت. در ابتدای سال ۱۳۵۱ امورتلگراف و تلفن به صورت شرکتی تحت نام شرکت مخابرات ایران شروع به فعالیت نمود و بعد از انقلاب و در سال ۱۳۶۶ هم قانون تشکیل شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید تا گام دیگری در جهت پیشبرد اهداف پست در جامعه برداشته شود(ریاحی وفا، ۱۳۸۳).
۳-۲-۳- فرآیندهای عملیاتی پست
فرایند به معنای روش ویژه انجام دادن کاری است که معمولاً از مراحل و فعالیت های متعددی تشکیل شده است (فرهنگ وبستر). همچنین فرایند را می توان مطابق مستندات ISO 9000 تحت عنوان مجموعه ای از فعالیت های مرتبط با هم یا مؤثر بر هم که ورودی ها را به خروجی ها تبدیل می کند، تعریف کرد. پس هر فرایند مجموعه ای از مراحل ، فعالیت ها و وظایف هدفمند است که با بهره گرفتن از زیرساخت های لازم و روش ها و مکانیسم های خاص یک یا چند ورودی را به یک یا چند خروجی تبدیل می نماید. فرآیندهای عملیاتی پست به چهار مرحله شامل: قبول ، تجزیه و آماده سازی ، رهسپاری و توزیع مرسولات پستی تقسیم می گردند :

فرایند های عملیاتی پست
قبول و جمع آوری
تجزیه و آماده سازی
رهسپاری و حمل ونقل
تجزیه و توزیع
شکل (۱ - ۲): نمائی شماتیک از فرایند عملیات پستی
الف ) مرحله قبول : شروع فرایند عملیاتی پست با قبول مرسولات از مشتریان آغاز می شود. در این مرحله مشتری در قالب یکی از سرویس های قابل ارائه پستی، مرسوله خود را به واحدهای قبول مرسولات تحویل می دهد. مهمترین واحدهای قبول مرسولات ، دفاتر پستی شهری - روستایی ، دفاتر خدمات ارتباطی ، آژانس های پستی ، نمایندگی های پستی ، دفاتر مشترک پست و مخابرات ، تحویل در مقر فرستنده (پست تلفنی) و شایع ترین آنها که صندوق های پستی سطح معابر می باشد. این واحدها در ادارات کل پست زیر نظر اداره باجه ها سازماندهی می شوند.
در صورتیکه زمان ، سرعت و ایمنی ارسال مرسوله برای فرستنده از اهمیت خاصی برخوردار نباشد از صنادیق سطح معابر و در سایر موارد با انتخاب نوع سرویس، مرسوله به یکی از دفاتر یاد شده تحویل می گردد. درمرحله قبول کرایه پستی بر اساس سرویس انتخاب شده، محاسبه و از مشتری اخذ و به صورت تمبر بر روی مرسوله الصاق می گردد. مهمترین تجهیزاتی که در واحدهای قبول مرسولات استفاده می گردند عبارتند از : دستگاه های کامپیوتر برای ورود اطلاعات مرسولات ثبتی، چاپگر قبض رسید، چاپگر بارکد ، دستگاه لاک آب کن برای لاک و مهر مرسولات بیمه ، دستگاه تسمه کش برای بسته بندی امانات، دستگاه های نقش تمبر مکانیکی و دیجیتالی و غیره. از آنجائی که سیستم محاسبه هزینه خدمات پستی در ایران بر مبنای وزن مرسولات است، در واحدهای قبول ترازو هم نقش اساسی داشته و در هر دو نوع مکانیکی و دیجیتالی وجود دارد. در واحدهای قبول ( باجه ها) علاوه بر ورود مرسولات به چرخه عملیات پستی خدمات دیگری هم به مشتریان ارائه می شود که در قسمت بعد به تفصیل تشریح خواهد شد.
ب) مرحله تجزیه و آماده سازی : در این مرحله کلیه مرسولات قبول شده در باجه ها و دفاتر پستی به همراه نامه های انداخته شده به صندوق ها ، جمع آوری شده و در واحدی بنام «تجزیه و مبادلات» گرد هم می آیند. ادارات تجزیه و مبادلات محل بارآوری و آماده سازی مرسولات هستند. در این مرحله تمبر مرسولات با مهر تاریخدار باطل شده، تفکیک و تجزیه مرسولات براساس نشانی ها صورت می گیرد . در صورتیکه مرسولات ثبتی باشند، تعداد و شماره های آنها با برگه ثبت کنترل می شود. سپس با توجه به مسیر ارتباطات پستی بین مبدأ و مقصد و اندازه مرسولات ، دسته بندی و چهارنخ ^[۴۴] شده در داخل کیسه قرار می گیرد. کیسه ها بسته شده، پلمپ می گردد و اتیکتی که نشانگر مقصد ، مبداء ، وزن محموله و سایر ویژگی های لازم است به آن الصاق شده و برای ارسال، تحویل واحد رهسپاری می گردد. ماشین آلات و تجهیزاتی که در این مرحله مورد استفاده واقع می شوند، عبارتند از : دستگاه های ابطال تمبر، دستگاه های به روکردن نامه ها ، دستگاه های بارکدزنی ، دستگاه های تجزیه خودکار، تسمه نقاله و سایر وسایل مربوط به انتقال مرسولات ، پلمپ ، کامپیوتر، اسکنر و …
ج) مرحله رهسپاری : کیسه های بارآوری شده در مراحل قبل در یک برگ تحت عنوان «گذرنامه» ثبت شده و پس از تحویل به پیک از طریق وسیله نقلیه مناسب و از راه زمینی ، هوایی یا دریایی به مقاصد مورد نظر جهت توزیع حمل می گردند. عموماً در طی راه مرسولات مقاصد مختلف در دفاتر بین راه (نقاط یا دفاتر مبادله ) تحویل و تحول می گردند^[۴۵]. با توجه به اولویت ارسال مرسولات، حجم آنها و شرایط خاص موجود از مسیر ها و وسایل نقلیه ای نظیر هواپیما، قطار، وانت ، کامیونت ، کامیون بزرگ و احیاناً کشتی استفاده می شود. دفاتر و نقاط مبادله معمولاً زیر نظر ادارات تجزیه و مبادلات اداره می شوند .
د ) مرحله توزیع : آخرین مرحله از فرآیندهای پستی«توزیع مرسولات» می باشد. در این مرحله پس از بازگشایی کیسه ها و انجام کنترل های لازم براساس نوع سرویس و اولویت هرکدام، مرسولات به گشت های نامه رسانی^[۴۶] تجزیه شده و برای توزیع و تحویل به گیرندگان، در اختیار موزعین قرار می گیرد.