ناگفته نماند: نَفَق‏ (بر وزن فرس) نقبى است در زیر زمین که درب دیگرى براى خروج دارد و در آیه‏«… فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ‏ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ…»^[۴۳۷] ؛ مراد همان نقب است یعنى اگر بتوانى نقبى در زمین یا نردبانى بر آسمان بجوئى. لذا منافق را از آن منافق گوئیم که از ایمان خارج شده چنان­که از طبرسى نقل شد و یا از درى وارد و از در دیگرى خارج شده چنان­که از راغب نقل گردید.^[۴۳۸]
به طور کلّی «نفاق» در اصطلاح قرآن عبارتست از: مخالفت درون با برون و ظاهر با باطن آدمی است که با نیّت فساد و معصیت یا فتنه و آشوب شکل می­گیرد زیرا که منافق با زبان چیزی را می­گوید ولی نیّت واقعی خود را مخفی می­دارد تا به دیگران زیان و آسیب برساند.^[۴۳۹]به عبارت روشن­ترمنافق، کسی است که ظاهر و باطن او یکی نباشد و به اصطلاح «دورو» باشد. منافق اختصاص به اسلام ندارد بلکه آن دسته افراد دور از منطق و استدلال هستند که برای اغراض شخصی خود تا آن­جا که شرایط اجازه می­دهد کارشکنی می­ کنند ولی به دوستی تظاهر می­نمایند.

۳-۳-۲) ضرورت شناخت نفاق و منافق:
قرآن کریم با نزول ۳۰۰ آیه در سیزده سوره (بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنکبوت، احزاب، فتح، حدید، حشر، منافقین و تحریم)، اهتمام زیادی به شناساندن و افشای چهره و صفات منافقان داشته است. خطر این گروه را باید جدّی گرفت زیرا که ، خطر دشمن دوست­نما بیش از دشمن شناخته شده است. انسان با پرهیز از دشمن شناخته شده، خود را بر ضدّ او مسلح می­ کند. مشکل اساسی از دشمن دوست­نما که در سنگر دوستی، شکننده­ترین ضربه را بر انسان وارد می­سازد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، در تبیین خطر منافقین در جامعه چنین می­فرمایند: «اگر انقلابی در طول حرکت خود، پس از پیروزی، روال کارش طوری باشد که منافقان بتوانند در آن جذب شوند، این انقلاب محکوم به زوال است. اما اگر انقلاب طوری باشد که هر چه از عمر آن می­گذرد، منافقان یکی پس از دیگری از آن طرد شوند، این انقلاب ماندنی و پایدار است»^[۴۴۰]
پیچیدگی و مخفی­کاری منافقین از یک سو و ظاهرسازی آن­ها از سوی دیگر سبب می­ شود که شناخت آن­ها نیازمند بصیرت خاصی باشد و همین مطلب موجب می شود که شناخت آن­ها از اهمیّت ویژه برخوردار شود. از طرفی به دلایل ذیل شناخت این گروه از دشمنان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است:
الف) این گروه با زندگی در درون جامعه اسلامی از تمام اسرار با خبرند.
ب) شناختن آن­ها همیشه کار آسانی نیست، گاه خود را چنان در لباس دوست نشان می­ دهند که انسان باور نمی­کند.
ج) به لحاظ عدم شناسایی چهره­ی اصلی آن­ها برای بسیاری از مردم، درگیری مستقیم و مبارزه صریح با آنان کار مشکلی است.
د) وجود پیوندهای سببی، نسبی یا تجاری و…آنان با مؤمنان مبارزه با آن­ها را پیچیده­تر می­سازد.
ه) آن­ها از پشت خنجر می­زنند و ضرباتشان غافلگیرانه است پس باید برای رفع شرّ آن­ها برنامه­ ریزی دقیق و وسیعی داشت^[۴۴۱] و برای داشتن برنامه نیاز به شناخت این گروهِ موش صفت هستیم.
خطرناک­ترین دشمن چه در مجموعه اعتقادات دینی و مذهبی و چه در ناحیه معاشرت­های اجتماعی دشمن ناشناخته است، دشمن شناخته شده هر چند هم قوی و نیرومند باشد، ضررش کمتر و خیانت او قابل دفاع و جبران است زیرا هویّت او معلوم و سوء قصد او روشن است، اما دشمن ناشناخته هر چه هم کوچک و ناتوان باشد چون نقابی از دوستی و محبت بر چهره دارد و شعار او شعار توده مردم است ولی زیر آن نقاب و لباس ظاهری، دلی مملو از کین و عداوت و خنجری زهرآلود و کشنده پنهان دارد و همواره منتظر فرصتی است تا به اغراض پلیدش جامه عمل بپوشاند. اسلام در طول تاریخ خود بیشترین ضربه را از منافقان خورده است. به همین دلیل است که قرآن سخت­ترین حملات خود را متوجه منافقان ساخته است و بزرگ­ترین اعلام خطر را درباره آن دسته از دشمنان داشته است که می­فرماید: «هم العدو فاحذرهم» طبق این فراز نورانی، تنها منافقان دشمنان حقیقی هستند و باید از آنان پرهیز نمود و برای فاصله گرفتن از آن­ها، باید آن­ها را در مرحله نخست شناخت سپس از آن­ها فاصله گرفت.^[۴۴۲]
خطر این قشر برای اسلام و مسلمین تا آن­جاست که پیامبر، قهرمان و مقاومی که در برابر قدرت­های بزرگ و دشمنان سرسخت اسلام بدون هیچ ترس و بیمی ایستاد و سرسختانه می­خروشید و می­جنگید، درمورد نقشه­های خائنانه­ی منافقین بر پیکر امت اسلام فرمود: «من بر امتم نه از مؤمنان بیمناکم، نه از مشرکان؛ مؤمن، ایمانش مانع ضرر اوست و مشرک، خدا او را به خاطر شرکش رسوا می­ کند ولی من از منافق بر شما می­ترسم که از زبانش علم می­ریزد(و در قلبش کفر و جهل است) سخنانی می­گوید که برای شما دل پذیر است، اما اعمالی (در خفا) انجام می­دهد که زشت و بد است.^[۴۴۳]
از منظر قرآن بحث منافقین، آن­چنان مهم و حسّاس است که سوره­ای به نام «منافقون» در قرآن آمده است و به صراحت می­توان ادّعا کرد که شدید­ترین لحن در قرآن پیرامون نفاق و منافقین می­باشد زیرا که اسلام ضربه­های سخت و جبران ناپذیری را از سوی آنان متحمل گشته است.
۳-۳-۳) ویژگی­های منافقان:
باید دانست آیاتی که بیان­گر ویژگی­های منافقان هستند، نباید به عنوان یک مسئله­ تاریخی و مربوط به زمان گذشته مورد مطالعه قرار دهیم بلکه باید آن­را درسی برای امروز و فردایِ خود و همه انسان­ها بدانیم، زیرا هیچ جامعه­ای از گروه منافق­، اندک یا بسیار خالی نیست و صفات آن­ها تقریباً یکسان و یک نواخت است. خصوصیّات و ویژگی­های متعددی که قرآن برای منافقان بیان نموده است، تصویر روشنی را از شخصیّت منافق ارائه می­دهد که در قالب خصوصیّات زیر قابل تبیین است:
۳-۳-۶-۱) ویژگی­های فردی روانی:
۳-۳-۳-۱-۱) بیماری روحی:
این افراد دارای قلب مریض هستند، بنابراین از نظر روحی بیمار هستند و قرآن این موضوع را چنین می­فرماید: « فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً»^[۴۴۴] در دل­های آن­ها یک نوع بیماری است و خداوند هم بر بیماری آن­ها می‌افزاید آن­ها مى­گویند: به خدا و پیامبر ایمان داریم و اطاعت مى­کنیم؛ ولى بعد از این ادعا، گروهى از آنان رویگردان مى‌شوند. آن­ها (در حقیقت) مؤمن نیستند. نفاق در حقیقت بیماری انحراف است. انسان سالم، یک چهره بیشتر ندارد و روح و جسم او هماهنگ است. اگر مؤمن است، تمام وجودش فریاد ایمان می‌کشد و اگر منحرف است، ظاهر و باطنش بیان­گر انحراف است؛ اما این­که ظاهرش دم از ایمان بزند و باطنش بوی کفر دهد، این یک نوع بیماری است. مستحق لطف و هدایت خدائی نیستند از آن­جا که این­گونه افراد بر اثر لجاجت و پافشاری در برنامه‌هایشان مستحق لطف و هدایت خدائی نیستند، خداوند آنان را به حال خود می‌گذارد، تا این بیماریشان افزوده گردد.
مرض قلب همان بیماری روحی و شک و تردید آنان نسبت به شریعت و احکام قرآن و حقانیت دین مبین اسلام است چون دارای قلب بیماری هستند.
۳-۳-۳-۱-۲) خود بزرگ­بینی:
تکبر خود و تحقیر دیگران از بزرگ­ترین بیماری روحی، منشأ بسیاری از انحراف­های اخلاقی و جزء گناهان کبیره هست. این صفت بسیار خطرناک می­باشد.
« وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»^[۴۴۵]
آیه شریفه بعضى از عادات گروه منافق را یادآورى فرموده، که به عناوین مختلف بر شئون ملى اجتماع حکومت دارند و از هیچ­گونه ظلم و ستمى فرو گذار نکرده و هرگز حقوق افراد و اجتماع را رعایت نمى‏کنند و چنان در نخوت و غرور فرمانروائى فرو رفته‏اند که نه از کسى نصیحت مى‏پذیرند و نه از عقوبت الهى وحشت دارند.^[۴۴۶]
۳-۳-۳-۱-۳) ترس و اضطراب:
شجاعت و ترس ریشه در ایمان دارد زیرا که با وجود ایمان، شجاعت هم هست و منافقان چون ایمان ندارند بنابراین ترسو هستند. « …یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَهٍ عَلَیْهِمْ…»^[۴۴۷]: نظر به این که درباره امور و حوادث عمومى در مدینه منادى فریاد می­زد منافقان از نظر خوف و هراس از مسلمانان که به نفاق و دروئى و خیانت آنان پى برده باشند و در مقام آزار و اضرار آنان بر آمده از شنیدن فریاد بیمناک مى‏شدند و به ضرر خود مى‏پنداشتند که در اثر توجه مسلمانان اقدام به هتک و دستگیرى آنان نمایند زیرا خائن و منافق بر حسب طبع خائف و ترسان خواهد بود از این­که اسرار و منویات آنان براى مسلمانان آشکار شود و در مقام انتقام و دستگیرى و قتل آنان برآیند از نظر جنایت­ها که در باره رسول(صلّى اللّه علیه و آله) و تکذیب رسالت او و نیز کارشکنى­ها که درباره امور مسلمانان نموده‏اند.^[۴۴۸]
ترس و وحشتى عجیب همیشه بر قلب و جان آن­ها حکم­فرماست و یک حالت سوء ظن و بدبینى جانکاه سرتاسر روح آن­ها را فرا گرفته است. و در پایان آیه به پیامبر(صلّى اللّه علیه و آله) هشدار مى‏دهد که«اینها دشمنان واقعى تو هستند پس از آن­ها بر حذر باش».^[۴۴۹]
« وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ‏»^[۴۵۰]
نشانه دیگرى از منافقان! در این­جا یکى دیگر از اعمال و حالات منافقان به روشنى ترسیم شده است مى‏گوید: «آن­ها به خدا سوگند یاد مى‏کنند که از شما هستند» (وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ)
«در حالى که نه از شما هستند (و نه در چیزى با شما موافقند) بلکه آن­ها گروهى هستند که فوق العاده مى‏ترسند» و از شدت ترس کفر را پنهان کرده اظهار ایمان مى‏کنند مبادا گرفتار شوند (وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ)
۳-۳-۳-۱-۴) لجاجت:
قرآن کریم در این­باره می­فرماید:« صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ‏»^[۴۵۱] خداوند این دسته را مذمت و سرزنش می­ کند که اینان گویى قلبشان مهر شده و ایمان داخل آن نمی­گردد مانند آیه کریمه: «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ» اینان گویى کر و کور و گنگ‏اند یعنى کفر چنان در دل آنان جا گرفته است که دیگر نمى‏بینند مانند کسانى که قلبشان مهر شده است.^[۴۵۲]
صاحب تفسیر­آسان می­نویسد: یعنى از گمراهى خود باز نمی­گردند و توبه نمی­کنند. علت این­که خدا آنان را به شخص کر تشبیه نموده این است که به دلیل‏هاى خداى تعالى گوش نمی­دادند. پس گویا: کر بودند. و چون به خدا و رسول اقرار نمی­کردند پس مثل این­که گنگ بودند و چون به عظمت و اهمیّت آسمان و زمین‏ها نظر نمی­کردند پس گویا: کور بودند.^[۴۵۳]
۳-۳-۳-۱-۵) سستی در معنویت:
یکی دیگر از صفات فردی منافقان سستی در معنویت است، قرآن چنین بیان می کند:« إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ، وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاهِ قامُوا کُسالى‏ یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا. »^[۴۵۴]
این جمله وصف دیگرى است از اوصاف منافقین و آن این است که وقتى به نماز مى‏ایستند اولاً به حالت کسالت مى‏ایستند و پیدا است که هیچ اشت­ها و میلى به نماز ندارند و در ثانى همه در صدد آنند که به مردم بفهمانند که ما نمازخوانیم، با این­که نماز برترین عبادتى است که خداى تعالى در آن ذکر و یادآورى مى‏شود و اگر به راستى دلهایشان علقه و محبتى به پروردگارشان مى‏داشت و به او ایمان مى‏داشت، در توجه به سوى خدا و در ذکر خدا دچار کسالت و سستى نمى‏شدند و عمل خود را به قصد ریا و نشان دادن به مردم انجام نمى‏دادند و در عوض بسیار خدا را به یاد مى‏آوردند، آرى قلب به هر چه تعلق داشته باشد و خاطر آدمى به هرچه مشغول باشد، دائماً به یاد همو خواهد بود.^[۴۵۵]
۳-۳-۳-۱-۶) هواپرستی:
هواپرستی آنان جای خداپرستی را گرفته است. قلب آن­ها به جای این که جای خدا باشد، جایگاه شیطان و هوا و هوس­ها شده است.« وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ»^[۴۵۶]: گروهى از آنان به سخنانت گوش فرامى‏دهند، امّا هنگامى که از نزد تو خارج مى‏شوند به کسانى که علم و دانش به آنان بخشیده شده (از روى استهزا) مى‏گویند: « (این مرد) الان چه گفت؟!» آن­ها کسانى هستند که خداوند بر دلهایشان مُهر نهاده و از هواى نفسشان پیروى کرده‏اند.
۳-۳-۳-۱-۷) بهانه تراشی:
تمام تلاش منافقان، اخفای باطن پلیدشان از طریق ظاهرسازی است تا خود را در صف مؤمنان قرار بدهند به عنوان مثال، برای عدم حضوردر صحنه­ی جنگ با دشمن به توجیه­گری دست می­زنند:« وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَهِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَهٌ بِالْکافِرِینَ»^[۴۵۷]
منظور از این افرادى که آیه مورد بحث مى‏فرماید همان: جدّ بن قیس است. این شخص منافق اعتراف مى‏کند: اگر من به جنگ رومیان بیایم ناچارم با دختران و زنانشان زنا کنم، یا محمّد (ص) اگر من زنا کردم و دچار فتنه زنا شدم گناهى بر من نیست. بلکه چون تو مرا براى جهاد فى سبیل اللّه می­برى باعث این گناه خواهى شد.^[۴۵۸]
۳-۳-۳-۱-۸) امر به بدی و نهی از خوبی:
این کار منافقان درست بر عکس برنامه مؤمنان راستین است، قرآن این موضوع را چنین بیان می­ کند:« الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ‏»^[۴۵۹]
مردان منافق و زنان منافق برخى از آنان از برخى دیگرند. یعنى همگى سر و ته یک کرباسند و طرز تفکر و عملکرد همگى مشابه هم است و آنان هدف مشترکى دارند و آن نابودى اسلام است. آنان براى رسیدن به این هدف خود، دست به کارهایى مى‏زدند که در این آیه سه مورد از آن ذکر شده است.^[۴۶۰]
۳-۳-۳-۱-۹) بخل:
قرآن کریم می­فرماید: «… وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ…»^[۴۶۱]؛ منافقان نه در راه خدا انفاق می­ کنند و نه به کمک محرومان می­شتابند. روشن است که آن­ها چون ایمان به آخرت و نتایج و پاداش انفاق ندارند، در بذل اموال سخت بخیلند. هر چند، آن­ها برای رسیدن به اغراض شوم خود اموال فراوانی خرج می­ کنند و یا به عنوان ریاکاری بذل و بخششی دارند، امّا هرگز از روی اخلاص و برای خدا دست به چنین کاری نمی­زنند.^[۴۶۲]به منظور اجتناب از تطویل بحث صفات روانی منافقین، دیگر صفات را به صورت اجمال فقط نام می­بریم: فریب کار^[۴۶۳]، مسخره کننده^[۴۶۴]، فتنه گر^[۴۶۵]، پر توقع^[۴۶۶]، راحت طلب^[۴۶۷]، دروغ گو^[۴۶۸] و…
۳-۳-۳-۲) ویژگی­های سیاسی منافقان:
۳-۳-۳-۲-۱) دوستی با بیگانگان:
یکی از مهم­ترین ویژگی­ سیاسی منافقان، دوستی با بیگانگان است قرآن کریم در این­باره می­فرماید: « أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَى الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ‏ »^[۴۶۹]
این آیات سرگذشت دسته‏اى از منافقین را ذکر مى‏کند که با یهودیان دوستى و مودت و با خدا و رسولش دشمنى داشتند و ایشان را به خاطر همین انحراف مذمت نموده، به عذاب و شقاوت تهدید مى‏کند، تهدیدى بسیار شدید. و در آخر به عنوان حکمى قطعى و کلّى مى‏فرماید: ایمان به خدا و روز جزا نمى‏گذارد انسانى با دشمنان خدا و رسولش دوستى کند، حال این دشمنان هر که مى‏خواهند باشند. و سپس مؤمنین را مدح مى‏کند به این­که از دشمنان دین بیزارند و ایشان را وعده ایمان مى‏دهد، ایمانى مستقر در روح و جانشان، ایمانى از ناحیه خدا و نیز وعده بهشت و رضوان مى‏دهد.^[۴۷۰]