جدول ۴-۱۶: نتایج تجزیه و تحلیل آزمون جهت مقایسه نمرات پس آزمون گروه آزمایش با گروه کنترل در خرده مقیاس خصومت ۶۹
جدول ۴-۱۷: شاخص های آمار توصیفی پیش آزمون و پس آزمون نمره پارانوئید دانش آموزان در دو گروه آزمایش و کنترل ۷۰
جدول ۴-۱۸: نتایج تجزیه و تحلیل آزمون جهت مقایسه نمرات پس آزمون گروه آزمایش با گروه کنترل در خرده مقیاس پارانوئید ۷۰
جدول ۴-۱۹: شاخص های آمار توصیفی پیش آزمون و پس آزمون نمره سلامت روانی دانش آموزان در دو گروه آزمایش و کنترل ۷۱
جدول ۴-۲۰: نتایج تجزیه و تحلیل آزمون جهت مقایسه نمرات پس آزمون گروه آزمایش با گروه کنترل در خرده مقیاس سلامت روانی ۷۱
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر نقّاشی درمانی بر سلامت روان دانش آموزان پسر مدارس ابتدایی شهرستان گچساران بود. متغیرهای پژوهش حاضر سلامت روانی با ابعاد (اضطراب، خصومت، جسمانی کردن، حساسیت بین فردی، وسواس، فوبیا، پارافوبیا، روان‌پریشی) بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه دانش‌آموزان مقطع ابتدایی شهرستان گچساران بود که در سال تحصیلی ۹۳-۹۲ مشغول تحصیل بودند. حجم نمونه پژوهش حاضر به تعداد ۵۰ نفر بود که با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری طبقه ای انتخاب شدند. این پژوهش از نوع شبه آزمایشی است. متغیر مستقل نقاشی درمانی است و متغیر وابسته سلامت روانی می‌باشد ابزار اندازه‌گیری پژوهش حاضر فهرست تجدیدنظر شده علائم روانشناختی (-R90 SCL) بود. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمون آماری t برای گروه‌های مستقل استفاده شد. نتایج حاصل نشان داده که بین سلامت روانی (در همه زیر مقیاس‌ها) دانش‌آموزانی که به آنها آموزش نقاشی درمانی داده شده بود نسبت به دانش‌آموزانی که این آموزش را دریافت نکرده بودند تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین می‌توان نتیجه‌ گرفت که دانش‌آموزانی که به آنها آموزش نقاشی درمانی داده شده بود نسبت به آنها که این آموزش را دریافت نکرده بودند سلامت روانی بالاتری داشتند.

کلمات کلیدی: مدرسه ابتدایی، سلامت روان، نقاشی درمانی
فصل اول:
کلیات تحقیق
۱-۱- مقدمه
نقّاشی کودک نوعی بازی است: در تمام دوره کودکی و تا مرزهای نوجوانی، اکثر کودکان منظماً به مجموعهای از فعالیّتهای ترسیمی می پردازند و بدین ترتیب روابط متکثّری با واقعیبت ها برقرار میسازند کودکان با بهره گرفتن از شیوهای مختلف، تصور خود را از جهان به نوعی ترسیم میکنند. با این فعالیّت همانند دیگر فعالیّتهای لهوی، لذّت، اکتشاف و تجربه آنچه ممکن است همراهند. نقّاشی، بازی، طنز و هنر به یک خانواده رفتاری تعلّق دارند و به این دلیل به منزله انعکاس مجموعه ساخت هایی هستند که کودک در دسترس خود دارند امّا در هر حال این فعالیّتها در چهار راه جهان برونی (واقعیّت برونی) و جهان درونی (واقعیّت درونی) قراردارند و زمینه را برای بیان تعارض ها یا تضادها بین این دو دسته واقعیّت فراهم می سازند (دادستان ۱۳۸۷، ۱۳).
از حدود پایان نخستین سال زندگی، بسیاری از کودکان، فعالیّتی که میتوان آنرا ترسیم با دقیقتر بگوییم «نگاره گری» نامید از خود نشان میدهند. در فرهنگ متداول جهان کنونی، ابزار این نگاره‌گری غالباً یک مداد یا قلم است، امّا ممکن است کودک از انگشت، اسفنج، یک تکّه گچ، یک تیره چوب و یا هر شیء دیگر نیز استفاده کنند. هر چند این نگاره گری یا ترسیم ترجیحاً بر صفحهای از کاغذ نقش میبند امّا ممکن است صفحات کتاب یا سطوح دیگر از قبیل لوازم خانه، دیوارها، پارچهها و غیره صحنه عمل باشند و تعارضهای بسیاری با بزرگسالان به وجود آورند غالباً تولید لکّههای مقدّم بر تولید این خطوط یا نگارههاست (دادستان ۱۳۸۷، ۱۳).
بدین ترتیب، در مبنای ترسیم وحتّی قبل از نخستین خط خطی کردن ها و پدیدآوری خطوطی که ظاهراً واجد معنایی نیستند، مجموعه پیچیده ای از رفتارهای حرکتی، توحید یافتگی های ادراکی و کاربرد اطلاعاتی که از این آثاردوام دار و مشاهده شدنی به منزله تدوام بدن حاصل می شوند، قراردارد. مؤلفانی به بررسی شباهت، و تفاوت های بین این فعالیّت «پیش ترسیم» و «هویت پردازی‌ها» کودک پرداخته اند. اصواتی که کودک تولید می کند زود گذرند امّا به عنوان وسیله ارتباط جزئاً سازماندهی می شوند. به عکس نگاره ها بلا اثرند دارای معنای تمایز یافته ای نیستند امّا معّرف «مضاعف سازی» بدنی ارادی هستند. به عبارت دیگر این نگاره ها در شمار آثار قلمداد می گردند که از عملی که به تولید آنها می انجامد، جدا می شوند. در شمار آثار قلمداد می گردند که از عملی که به تولید آنها می انجامد، جدا می شوند. این نگارهگریهای عمدی یا ارادی، از دوّمین سال زندگی به منزله ترسیم درهم برهماند و بتدریج به یک مهار کردن حرکتی ادراکی رکاب می دهند. یعنی سپس از مرحله ای که کودک از دست خود تبعیّت می کند در یک مرحله بعدی، چشم به هدایت دست می پردازد. به نظر اکثر مؤلفانی در جریان سوّمین سال زندگی است که نخستین بگاره های تقلیدی ظهور می کنند ودوران خط خط کردن پشت سر گذاشته می شوند.
از ۲تا۳ سالگی، تقلید از موقعیّت ها (نوشتن) همراه با چند عنصر تجسّمی (گردی به منزله توپ) و اجرای دستور العمل (نگاره هایی که کم وبیش بر حسب یک الگو دارای جهت اند). سیمای مرحله آغاز حرکت ترسیمی به معنای واقعی کلمه است.از ۳تا۵ سالگی ،قصد یک شکل پردازی آشکار همراه با تدارک یک نحوه بیان ترسیمی به چشم می خورد کودک این مرحله تا حدّی به الگو توجّه می کند امّا غالباً طرحی اجمالی وقالبی را جانشین آن می سازد.از۵تا۹سالگی ،شاهد مرحله نسخه برداری با باز پدیدآوری از شکل های هندسی (به ترتیب از دایره، مربع، مثلث، لوزی تا شکل‌های پیچیده تر) هستیم یادگیری خط، تولید نقّاشی هایی که عناصر مختلف تجسّم در آنها متمایز گردیده‌اند، همراه با ترکیب طرح های پایه با جزئیات بیش از پیش فزاینده، از ویژکی های این مرحله اند در این مرحله، نقّاشی های کودک دقیقترند و در وسط صفحه بیشتر تمرکز می یابند. از ۹تا ۱۳ سالگی، رها کردن اجمال گری به سود واقع نگری دیداری تری که به شدّت قرار دادی است و در بسیاری از کودکان از لحاظ تحلیل الگو و تجسّم آن رضایت بخش نیست، پایان فرایند ترسیمی را مشخّص می کند (دادستان ۱۳۸۷، ۱۴).
رویآورد بالینی، سوگیری تشخیص: کودکان عواطف خود را در نقّاشی های خود فرفکنی می کنند وتفسیر آنچه بدینصورت ارتجالاً انعکاس می یابد راهی برای سنجش شخصیّت است.
روی آورد بالینی به منظور روان درمانگری، جنبه های پالایشی فعالیّتهای ترسیمی، یعنی برون ریزی مکنونات از راه فرافکنی به منزله یک شیوه بیان ارتجالی ویا از طریق فرافکن در قالب تحقیق یک اثر هنری، به گشایش خط بالینی درمانگری ،یعنی روان درمانگری، از راه نقّاشی منتهی شده است (دادستان ۱۳۸۷، ۱۵).
۱-۲- بیان مسأله
فرایند نقّاشی و یا ساختن، فرایند پیچیده ای است که طیّ آن کودک اجزاء گوناگون از تجربیاتش را برای ساختن یک کل معنی دار مورد استفاده قرار می دهند. دراین فرایند او به ما چیزی بیش از یک تصویر یا یک مجسّمه را می دهد. او بخشی از خود را به ما باز مینمایاند اینکه چگونه فکر می کند، و چگونه احساس می کند و چگونه می بیند (لونفلید بریتین^[۱]۱۹۷۰، به نقل از وودو ویلیامز^[۲]۱۹۷۷، ۳۴).
استفاده از هنر درمانی برکودکان معلول می تواند موثرترین راه برای رساندن آنان به آگاهی و ساختن پلهای ارتباطی و انگیزشی باشد. کودکی که مورد خشم قرار گرفته می تواند یک بیان بدون انتقام داشته باشد. یک کودک خود تخریب می تواند چیزی ارزشمندی برای بیان خود پیدا کند.
کودکی که تاخیر در رشد دارد می تواند به تدریج وبه شیوه مناسب دنیای پیچیده خود را کشف کند. برای یک مشکل کمک کند که می تواند موجب ناسازگاری فرد از طریق شکستهای متمادی گردد.
هنر، بازی، داستان گفتن و … ابزار های طبیعی هر کودک معلول یا سالمی است که بوسیله آن ظرفیت های خود را گسترش می دهد. بوسیله چنین تجارب خلاقیت آمیزی یک کودک به آزمایش ایده های جدید، بیان احساسات، تجربیات، خیالبافیهای و بیان ترسها می پردازد. هنر کودکان وسیله‌ای برای آزمایش و بیان فرآیندی یکپارچه سازی واقعیّت با تجربه گذشته میباشد (وودو ۱۹۷۷، ۱۳).
کرپلین^[۳] درسال ۱۹۱۲و بلورلر^[۴] درسال ۱۹۱۸پیشنهاد کردند که از ترسیم نقّاشی می تواند به عنوان تشخیص شرایط آسیب شناختی بیماران استفاده کردند. مارگارت نامبورگ^[۵] پس از سالها تجربه در کار با کودکان دریافت که بین نقّاشی‌های کودکان و روان درمانی، نوعی ارتباط وجود دارد و بیان آزاد هنر کودکان می‌تواند اساس معالجات روان درمانی باشد (لویک^[۶] ۱۹۸۳، ۲۹).
از آنجا که کودکانی که رفتارهای پرخاشگرانه دارند، میتوانند به خود و دیگران آسیب بر سانند ودر محیط مدرسه و خانه خطرات جدی به بار بیاورند، لذا ابداع روشهایی که بتواند به کاهش پرخاشگری این کودکان منجر گردد، مفید خواهد بود. تاکنون پژوهشهایی برای بررسی تاثیر نقّاشی درمانی در کاهش انواع اختلالات در مورد افراد با هوش بهنجار صورت گرفته است.
در اینجا پرداختن به این سؤال ضروری به نظر می رسد که آیا نقاشی درمانی به افسردگی، خود بیمار انگاری، روان پریشی، اضطراب، وسواس، حساسیت بین فردی، فوبیا، کاهش خصومت و پارانویا دانش آموزان کلاس ششم شهرستان گچساران مؤثر است؟
۱-۳- اهمیّت پژوهش
به علّت تاثیرات زیان آور پرخاشگری بر رشد کودکان، پرخاشگری در دوره کودکی یکی از مشکلات سازگاری است که در دهه های گذشته در سطح وسیعی مورد مطالعه قرار گرفته است (پارکر وآشر^[۷] ۱۹۸۷به نقل از کریک ^[۸]وهمکاران ۱۹۹۶، ۶۷).
نقّاشی تنها وسیله تشخیص و ناسازگاری کودک نیست، بلکه خود عامل بالقوه خلاقیّتی است که وسیله درمان موثر می شود روان درمانی با نقّاشی را اشترن پیشنهاد کرد و به کار گرفت اشترن می گوید نقّاشی به عنوان وسیله ای برای روان درمانی، بیشتر برای کودکان کم سازگار، بی ثبات، عقب مانده آموزش مناسبی است. زیرا نقّاشی به کودک امکان می دهد که قدرت و قابلیت خلاقیّت خود را بشناسد و در نتیجه حل مشکلات آموزشی برایش سهل تر جلوه کند. و چون حالت تعادلی برای مشکلات اجتماعی و خانوادگی پیدا می‌کند، از کمتر رنج می برد برای کودکان که نقص عضو سطحی دارند، نیز، نقّاشی بهترین درمان است. از نظر ارتباط روانکاوی نیز کودک با وجود بزرگسالی که تمام احساسات او را به جنبوجوش وا می دارد، تجربه تازه ای را می آزماید. نقّاشی وسیله بیان ممتازی است. زبان رسم نقّاشی برای کودک متناسب و دارای محتوای بیانی آگاهانه است کودک چیزهایی می کشد گه می شناسد و می خواهد نظر خود را بدین ترتیب بیان کند (فراری ۱۳۸۷، ۲۵).نقاشی یکی از ابزارهای مفید و کارآمد در فعالیتهای پژوهشی روانشناسی و روانپزشکی کودک و نوجوان است.نقاشی کودک از زمره فعالیتهایی است که تحت تاثیر تحول شناختی، عاطفی و اجتماعی قرار میگیرد. نقاشی به منزله ی آزمون هوش است. کودکان درترسیم افراد اطراف خود، آنها را آن طور که میبینند نمی کشند، بلکه به گونه ای که آنها را درک میکنند یا دقیق تر به گونهای که خود را درک میکنند به نقاشی آنها می پردازند و این امر بستگی به درجه ی رشد و رسیدگی روانی_حرکتی کودکان دارد. نقاشی به منزله ی آزمون شخصیت است و پرده از روی عواطف کودک برمی دارد(کرمن،۷۸:۲۰۰۶).نقاشی کودکان به عنوان یک اثر مکتوب و قابل نگهداری در طول زمان برای شناخت ویژگی های روانی یا حالات عاطفی آنان بسیار باارزش است. کودکان با هر نقاشی و داستان مرتبط با آن، جزیی از وجود یا ویژگیهای خویش را نمایان می سازند و به همین دلیل است که این ابزار وسیله ی مناسبی برای راه یافتن به دنیای پر رمز و راز آنان تلقی می شود(مارنات^[۹]،۱۳۲:۲۰۰۲).
از دیدگاه روان تحلیلی، کودکان از طریق نقاشی آن چه را که در ضمیرناخودآگاه خود دارند و احتمالا باعث ناراحتی و اضطراب شان می شود بیان می کنند. روانتحلیل گران معتقدند که کودکان به هنگام کشیدن یا رنگآمیزی یک تصویر، ناخودآگاهانه گوشه هایی از وضع عاطفی خود را بیان میکنند. به همین دلیل،تحلیل و بررسی نقاشی کودکان یکی از مهمترین و قابل اعتمادترین راه های شناخت روان کودکان است و به والدین و مربیان کودک در شناخت مشکلات شخصیتی آنها کمک زیادی میکند(قاسمی،۵۶:۲۰۰۵).
صالحی در یک پژوهش، ارزش تشخیصی آزمون ترسیم خانواده را در شناسایی چگونگی ارتباط کودکان ۴ تا ۶ ساله بااعضای خانواده مورد بررسی قرار داد،یافته های این پژوهش نشان داد که به طور کلی تعدادی از علایم تفسیری آزمون فرافکن خانواده از جمله ارزندهسازی و ناارزندهسازی افراد،حذف آنها از ترسیم، نزدیکی بین افراد ترسیم شده و همانندسازی کودک با آنها جهت تشخیص چگونگی ارتباط کودک با اعضای خانواده کارآیی لازم را دارا هستند. به عبارتی دیگر، وقتی کودک والدین خود را در نقاشی ارزنده سازی میکند یا با آنها همانندسازی کرده و یا آنها را در نزدیکی خود ترسیم میکند، احتمالا با آنها ارتباط خوبی دارد. از سوی دیگر، زمانی که کودک در نقاشی به ناارزنده سازی والدین میپردازد و یا آنها را از نقاشی خود حذف میکند، نشان میدهد که ارتباط وی با والدین نامناسب می باشد(صالحی،۱۱۷:۱۹۹۷).
بد رفتاری های والدین با کودک و از طرفی دیگر جدا شدن کودک از آنها صدمات عاطفی و روانی جبران ناپذیری به کودک وارد می کند(ابراهیم غفوری،۱۹۹۷).کودکان چگونگی روابط حال و گذشته شان را با والدین و خواهران و برادران در نقاشی خانواده فرافکنی میکنند و چون تمام زندگی عاطفیشان به این روابط وابسته است، میتوان انگیزه های کم و بیش پنهانی رفتار و به ویژه رفتار بیمارگونهی آنها را بر اساس بررسی نقاشی، استنباط و آشکار کرد(ایروانی،۲۰۰۷). همچنین میتوان گفت روش تداعی لفظی در روان تحلیل گری بزرگسالان قابل اجرا است ولی در کودکان قابل اعمال نیست و نقاشی آزاد یا بازی جانشین ان می شود .وقتی به کودک گفته می شود« خانواده خودت را نقاشی کن» می توان احساسات واقعی او را نسبت به کسانش شناخت و وقتی گفته می شود« یک خانواده را نقاشی کن» این دستور العمل مبهم تر به تخیل کودک میدان می دهد و تمایلات ناهوشیاربا سهولت بیشتری بیان می شود. از این رو ضروری است که تاثیرنقاشی درمانی از جنبه های گوناگون(افسردگی، خود بیمار انگاری، روان پریشی، اضطراب، وسواس، حساسیت بین فردی، فوبیا، کاهش خصومت و پارانویا) در کودکان بررسی شود.
۱-۴- فرضیه های تحقیق
فرضیه های پژوهش
نقاشی درمانی بر کاهش افسردگی کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش خود بیمار انگاری کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش روان پریشی کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش اضطراب کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش وسواس کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش حساسیت بین فردی کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش فوبیا کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش کاهش خصومت کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر کاهش پارانویا کودکان تأثیر دارد.
نقاشی درمانی بر افزایش سلامت روان کودکان تأثیر دارد.
۱-۵- ابعاد مؤثر بر سلامت روان
۱-۵-۱ خود بیمار انگار (SOM)
دراین بعد ناراحتی از ادراک عملکرد ناسالم بدن است. دراین اشکال در کار کرد سیستم عصبی خودکار و اجزاء تشکیل دهنده آن ظاهر شده در نتیجه به صورت شکایاتی از عملکرد سیستم قلبی - عروقی- معدی- رودهای، تنفسی ابراز می شوند. سردردهای تکرار شونده ودردهای عضلانی نیز از شکایات جسمانی هستند (هادی۱۳۷۸، ۵۶).
۱-۵-۲ بعد وسواس- اجبار((O-C
علامتی که در این بعد گنجانده شدهاند انطباق زیادی با شکل تابلوی بالینی وسواس دارند تمرکز ملاک بر افکار، تکانه ها و اعمالی است که خود فرد آنها را به ناچار به گونه ای غیر قابل نشان دهنده نوعی باریک بینی عمومی در افراد است نیز در این مجموعه آوردهاند (هادی ۱۳۷۸، ۵۶).
۱-۵-۳ بعد حساسیت بین فردی(I-S)
به احساس عدم کفایت وحقارت فردی در مقایسه با دیگران تکیه می کند دست کم گرفتن خود، احساس عدم آرامش وناراحتی محسوس در جریان ارتباط با دیگران از تظاهرات خاص این بعد هستند.افراد ی که نمرات آنها دراین بعد بالا بوده است مشاهده شده که درارتباط با دیگران بیش از اندازه آگاه بوده واز خود انتطارات منفی دارند (هادی ۱۳۷۸، ۵۷).