در معاملات و کارها باید از ضرر خوردن پرهیز نمود.
راهکارهای ایجاد فرهنگ کار شایسته:
الف) تبیین منشور مسائل کار از جمله راهکارهایی است که اگر با توجه به تجربیات، دانش عوامل موثر در خلق کار شایسته و روند رو به رشد جامعه انسانی صورت پذیرد، گام مهمی است از هدفمند نمودن تحقق خلق کار شایسته با توجه به پشتوانه سرمایه ای متقن، مبانی و راهبردها و راهکارهای مشخص و روشن و قابل قبول، که به بهره وری و کارآمد نمودن جامعه کاری در دوره های مختلف و انتقال تجربیات نسل های مختلف به هم منجر می گردد.
ب) تبیین قوانین و دستورالعمل هایی که به بستر سازی و فرهنگ سازی خلق کار شایسته منجر گردد.
پ)تدوین کتب درسی و کمک درسی مورد نیاز دوره ها و مراتب و ابعاد مختلف کاری به طور مستمر و توالی و متوازن تعلیم و تربیت و نیروهای کاری و کارآفرین مورد نیاز در دوره ها و مراتب شغل های مختلف برای ایجاد زمینه و بستر و فرهنگ کار شایسته.
ت) توجه به استفاده و بهره مندی بهینه از امکانات تبلیغی و آموزشی مختلف رسانه، کلاس درس، فیلم های ویدئویی، امکانات تکنولوژی روز، ایجاد کتابخانه های صوتی و تصویری و تولید و استفاده از امکانات فیلم سازی و برنامه های متنوع صدا و سیما و بهره مندی از همایش ها و کلاس ها و کارگاه های آموزشی در رابطه با فرهنگ سازی کار شایسته و فراهم شدن بستر و زمینه های لازم.
ث) ایجاد مراکز و فضای فعال و پویا و کارشناسی، مطالعه و پژوهش و تحقیق در رابطه با خلق کار شایسته و توسعه دادن و به روز نمودن آن در محیط های کاری و آموزشی دانشگاهی و پیوستگی میان مراکز دانشگاهی و کاری در زمینه های مختلف کاری و بهره مندی از تجربیات و تحقیقات داخلی و خارجی.
ج) استفاده از عنصر هنر و نهادینه سازی عوامل خلق فرهنگ کار شایسته به وسیله آثار هنری مانند شعر، نمایشنامه، داستان بلند و کوتاه، فیلم، فیلم متحرک، سرود، با توجه به توالی و توازن و تنوع مطالب قابل طرح در سطوح مختلف سنی.
چ) توجه به آموزش و تربیت نیروی انسانی کارآفرین و مدیر و کارگزار، به طور مستمر در سطوح مختلف سنی به طور عمومی و تخصصی در دوره های کوتاه مدت و بلند مدت (احمدی،۱۳۸۶: ۴۷-۳۷).
در جوامع پیشرفته باور بر این است که توسعه بدون کار مفید امکان پذیر نمی باشد؛ بنابراین بیکاری پنهان و کم کاری معنا ندارد. در این دیدگاه نیروی انسانی مهم ترین عامل تولید است و بروز خلاقیت و نوآوری در نیروی کار یک هدف اصلی به شمار می آید. اخلاق کار بخشی از فرهنگ کار است؛ بنابراین وجدان کاری و اخلاق کاری عالی ترین ارزش های فرهنگ کار هستند(عسکری، ۱۹۶:۱۳۸۶).
توجه به نیروی کار از بعد فیزیولوژیکی، عاطفی- احساسی، روحی- معنوی و فکری- عقلی موجب بروز خلاقیت، توسعه انسانی، رشد اجتماعی، بهره وری و رفاه و سعادت جامعه می گردد.
باید بدانیم باور حاکم در هر کشور درباره قومیت ها، نژادها، عادات کار اجتماعی، تنوع فرهنگی، خود آگاهی فرهنگی، درون نگری، پیروی از وجدان با دیانت بحث مساوات بشر و نهضت حقوق مدنی چیست؟
برنامه های آموزشی که برای اجرا طراحی می شوند مبتنی بر ارزش های فرهنگ غالب هستند و به دنبال جریان اصلی همانند سازی و مدل یک جور سازی می باشند. دیدگاه های اجتماعی هنوز مبتنی بر مفروضات آینده ایده آل برای مردم هستند که مستلزم همانند سازی غایی مبتنی بر جریان اصلی فرهنگ است.
مذهب با ارزش های فرهنگی مرتبط است و بر فعالیت های روزانه افراد مانند شروع و پایان زمان کار، روزهای تعطیلی کارکنان، آداب و رسوم، عادات کاری و نوع غذا تاثیر می گذارد. بیشتر کارها و فعالیت ها در جوامع مسیحی در روز کریسمس و هفته قبل از آن به علت جشن های سالگرد میلاد حضرت مسیح تعطیل است. اسلام مسلمانان را ملزم به پنج نوبت نماز در هر روز می کند. در نتیجه غالبا در کار وقفه ایجاد می شود. مدیران شرکت های بین المللی باید نسبت به نیازهای مذهبی کارکنان حساس باشند و خط مشی های سازمان باید منعطف باشد و خود را با نیاز های مختلف موجود در سرتاسر گیتی تطبیق دهد در غیر این صورت ممکن است غیبت کارکنان زیاد شود و بسیاری از غیبت های کاری برای رفع این نیاز ها صورت می گیرد.
مذهب می تواند عامل انگیزشی یا ضد انگیزشی باشد. در اصول آیین های هند و بودا بر کار کردن برای انباشت ثروت تأکید نمی شود، آیین هندو برای توفیقات روحی بیشتر از کامیابی های مادی ارزش قائل است. (رادریگز،۲۳:۱۳۸۰)
فرهنگ کار یکی از بحث های بسیار مهم هر جامعه ای است که در ارتباط مستقیم با جامعه و اقتصاد آن می باشد و اساس هر اقتصاد سالم و پویا را تشکیل می دهد. به طوری که اگر فرهنگ کار در یک جامعه تقویت گردد ومیزان وجدان کاری در سطوح مختلف جامعه افزایش یابد زمینه های توسعه وپیشرفت آن جامعه فراهم می گردد. اما با شتاب گیری برخی تحولات در جوامع جهانی، فرهنگ کار نیز در جوامع در حال توسعه با مسائل و مشکلاتی رو به رو می گردد. یکی از این پدیده ها که فرهنگ کار جامعه ما را با چالش رو به رو می کند، پدیده جهانی شدن و جهان گرایی است. روند « جهانی شدن » و « جهان گرایی » در حوزه های مختلف زندگی بشری، تأثیرات شگرفی گذاشته است.
فرهنگ کار به عنوان یک پدیده اجتماعی در ایران در فرایند جهانی شدن با چالش ها ومشکلات فراوانی رو به رو می باشد.با توجه به بحث جهانی شدن و گرایش جوامع به آن و تأثیر پذیرفتن بخشهای مختلف جامعه از آن و نیز فشردگی زمان و مکان، فرهنگ کار در ایران چه سرنوشتی دارد؟ در این راستا به چالش های فرهنگ کار در ایران از جمله عدم تعریف شفاف و دقیق از آن، وجود نگرش دو آلیسمی یا دوانگاری در خصوص بخش های درآمدزای جامعه، مشکلات تقسیم کار در ایران، پایین بودن میزان بهره وری و بازدهی در ایران، ضعف وجدان کاری در ایران، وضعیت نیروی کار، میزان تعهد کاری و سرانجام بیگانگی از کار اشاره شده است. در پایان راهکارهایی در سطوح خرد، میانی و کلان جامعه جهت تقویت گسترش فرهنگ کار در ایران ارائه شده است.
فرهنگ کار آن قسمت از فرهنگ جامعه است که اساس هر اقتصاد سالم و پویا را تشکیل می دهد. بدون شک وقتی که توسعه اقتصادی و اجتماعی مطرح است باید آینده ای را در ذهن ترسیم کرد که با اوضاع و احوال فعلی و گذشته تفاوت ریادی داشته باشد، لذا فرهنگ کار ویژه خود را می طلبد و کار و توسعه می توانند علت و معلول یکدیگر شوند. اگر هدف، تبیین فرهنگ مطلوب آینده کار و برنامه ریزی در آن جهت باشد، تحولات آینده کار را نباید از نظر دور داشت، مثل تغییرات تکنولوژی، کار از راه دور، کار پاره وقت، ساعات کار انعطاف پذیر و نظایر آن و اگر فرهنگ کار فعلی مورد نظر باشد، با این هدف که وضعیت موجود بهبود بخشیم، باید دید این ضرورت از کجا ناشی می شود.
بنابراین فرهنگ کار یکی از بحث های بسیار مهم هر جامعه ای است که در ارتباط مستقیم با جامعه و اقتصاد آن می باشد. به طوری که انسان از بدو تولد قبل از اینکه مفهومی از کار را در ذهن داشته باشد، ناخودآگاه با فرهنگ کار و عوامل موثر بر آن مواجه بوده است. نمونه بارز آن قصه ها و داستان هایی که برای کودکان نقل می شود که می تواند حاوی نکاتی برای تشویق و ترغیب آن ها برای انجام کار با توجه به فرهنگ کار باشد.
در ایران نرخ کار مفید و بها دادن به فرهنگ کار پایین است. به طوری که وضعیت وجدان کار و فرهنگ کار در ایران به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح می باشد که این خود باعث به هدر رفتن نیروی انسانی و هزینه های مربوط به آن از یک طرف و دور شدن نظام اقتصادی و اجتماعی از توسعه از طرف دیگر می گردد. در این نوشتار ضمن پرداختن به مفهوم کار، فرهنگ، جهانی شدن و فرهنگ کار، آسیب شناسی فرهنگ کار ایران در فرایند جهانی شدن که با آن روبروست خواهیم پرداخت و راهکارهایی جهت تقویت فرهنگ کار ایران مطرح می شود(نیازی و نصرآبادی، ۱۳۸۷: ۲۴۳-۲۴۴).
۲- ۴ : فرهنگ کار در اسلام
کار ضرورت و لازمه زندگی انسان است. توجه و تشویق به کار در تمام ادیان الهی و مکاتب بشری وجود دارد و در اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی این مسئله به بهترین وجه تبیین شده است. خداوند در قرآن کریم تمام انسان های را به عمل صالح تشویق و توصیه نموده و برای صالحان اجر و پاداش عظیم اخروی در نظر گرفته و ر این نکته تاکید فرموده است که برای انسان چیزی جز حاصل کار و تلاش او نخواهد بود و هر کس در گروه اعمال خویش است. در روایات معصومین (ع) کار و طلب روزی حلال، بزرگترین عبادت و کارگر همچون مجاهد در راه خدا معرفی شده است که وجودش از آتش جهنم مصون است. (عسکری، ۱۹۰:۱۳۸۶)
در فرهنگ اسلامی واژه های مترادف با کار را می توان با لغات «سعی»، «عمل»، «فعل» و «کسب» دانست. از واژه های سعی، عمل، فعل، کسب، این سخن بر نمی آید که کار یدی یا کار صنعتی تنها منبعی است که ارزش ها را می آفریند، زیرا این واژه ها در مفهوم اسلامی کاربرد وسیع تری دارد. در فرهنگ اسلامی «عبادت» نیز کار است و ارزشمند . به طور کلی همه اعمالی که در جهت تکامل انسان و حرکت دادن او به سوی خدا (فی سبیل الله) باشد هم مصداق سعی است و عمل کسب و هم ارزش آفرین(سانح، ۳۷۹:۱۳۸۴).
در اسلام از یک سو، مساله مقدر بودن روزی و ضمانت آن از جانب خداوند و توصیه ی به توکل مطرح است و از طرفی دیگر تشویق و ترغیب به کار و سعی و تلاش و پرهیز از تنبلی و سستی؛ و این بدان معناست که باید برای روزی مقدر شده با توکل بر خدا سعی و تلاش کرد و در عین حال از هرگونه حرص ورزی و زیاده روی در کار و کسب روزی، پرهیز نمود تا از واجبات دیگر باز نمانیم. در آموزه های دین اسلام پرداختن به کار، آداب و شرایطی دارد از جمله، دانستن احکام کارها، نظم در امور، توجه به کیفیت، محکم کاری، داشتن صداقت، پرهیز از اجحاف و ستم، توکل کردن بر خدا و خیر و برکت خواستن از او.
در اسلام کاری ارزشمند است که با انگیزه و نیت الهی و خیر و قصد تامین معاش و کمک به دیگران باشد، نه انگیزه های شیطانی مانند ثروت اندوزی و تفاخر و…. نکته ی دیگر اینکه هرکسی برای کاری ساخته شده؛ بنابراین انسان باید به کاری بپردازد که استعداد بیشتری در آن دارد و بهتر از عهده اش بر می آید(عسکری، ۱۹۱:۱۳۸۶).
دیدگاه های اسلامی مجموعه ای از رهنمودهای فردی اجتماعی ، زمانی و مکانیست که آگاهی از آن و به کارگیری صحیح آن می تواند در رشد و تعالی جامعه کاری مفید واقع شود و موجب سعادتمندی و توانمندی جامعه کاری باشد(احمدی، ۱۳۸۶: ۳۲).
یکی از شئونات و وظایف اصلی و ارزشمند زندگی انسان، کار و تلاش می باشد. کار در فرهنگ اسلام عبارت است از هر نوع فعالیت و حرکت انسانی که به نحوی پاسخگوی نیازهای خود و سایر افراد جامعه باشد، اعم از نیازهای مادی و یا معنوی، لکن در علم اقتصاد کار عبارت است از هر نوع فعالیتی که به نحوی نیازهای مادی انسان را تأمین نماید و همراه با سود و فایده باشد.
۲- ۴- ۱ : فرهنگ کار در قرآن کریم
در قرآن مجید از واژگان متعددی برای بیان مفهوم کار در اشکال و انواع مختلف آن استفاده شده است. واژگانی چون عمل، سعی، فعل، کدح، جهد دلالت مستقیمی بر انجام کار می کند و بسیاری واژگان دیگر مانند عمان، معیشت، صنع، شغل، رزق، کسب و… بر فعالیت هایی تطبیق می کند که نتیجه و ماحصل کار است(ولوی ، ۱۳۸۲: ۲۴).
سیصد و شصت (۳۶۰) آیه در قرآن کریم مربوط به «کار» و صدو نود (۱۹۰) آیه راجع به فعل وارد شده است و آن آیات متضمن احکام «کار» و سنجش آن و مسئولیت «کارگر» و پاداش و کیفر آن است. و به طور کلی حدود چهارصد (۴۰۰) مورد در قرآن تشویق از عمل صورت گرفته که هر چند جزء چند مورد مستقیما درباره «عمل اقتصادی» نیست ولی در مجموع به اهمیت نقش عمل و کار باید پی برد و قریب هزار روایت مستند در تأکید روی کار و ضرورت حرکت و تلاش و کوشش و حرمت تنبلی و تکاسل وارد شده است(سانح، ۳۷۹:۱۳۸۴).
آیات قرآن با صراحت و قاطعیت، ما را دعوت به بهره جستن از آن می کند و اصرار دارد که مسائل خود را با بهره گرفتن از قرآن حل و فصل کنیم، از قرآن هدایت جوییم، در آن تدبر کنیم، حق و باطل را به وسیله قرآن تشخیص دهیم، زیرا قرآن کتاب هدایت است و بیان حقایق، بشارت دهنده بشریت و منبع بصیرت ها و رحمت ها است.
یکی از مسائل مهم و سرنوشت سازی که باید بر پایه و اساس آیات قرآنی باشد مسئله کار و تلاش و کوشش است زیرا قرآن در این زمینه رهنمودهای بسیار مفید و مؤثری دارد و جوامع بشری را به سعی و تلاش بر اساس عدالت اجتماعی رهنمون می سازد و انسان را به سعی و تلاش تشویق و ترغیب می نماید.
از جمله مشاغلی که در قرآن کریم به معرفی آن پرداخته شده است توربافی و خیمه دوزی است. یکی از آیاتی که اشاره به پشم ریسی و نخ بافی دارد آیه ذیل می باشد:
«…و از پوست چهارپایان نیز برای شما خانه هایی قرار داد که هنگام کوچ کردن و روز اقامتتان به آسانی می توانید آن ها را جا به جا کنید و از پشم و کرک و موی آن ها اثاث و متاع تا زمان معینی قرار داد.» (سوره ی نحل، آیه۸۰)
یکی دیگر از این مشاغل که قرآن به آن اشاره دارد صید کردن، غواصی و دریا نوردی است:
«او کسی است که دریا را مسخر ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید و وسایل زینتی برای پوشش از آن استخراج نمایید و کشتی ها را میبینید که سینه دریا را می شکافند تا شما به تجارت پردازید و از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمت های او را به جا آورید» (سوره ی نحل، آیه۱۴).
«پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می آورد تا از نعمت آن بهره مند شوید، او نسبت به شما مهربان است» (سوره اسراء، آیه۶۶)
آجرپزی یکی دیگر از قدیمی ترین مشاغل افراد بشر است که در قرآن کریم بدان اشاره شده است:
«ای هامان آتشی بر گل بیفروز و آجرهای محکم بساز و برای من برج بلندی ترتیب ده…» (سوره قصص، آیه ۳۸)
بدیهی است که ابزارهای ابتدایی و اولیه که از سنگ و چوب و استخوان بود از ابتدا انسان به دنبال ساخت وسایلی با دوام و مستحکم از آن ها بوده، از جمله آیاتی که به مسئله ذوب فلزات و شیشه گری پرداخته آیه ذیل است:
«قطعات بزرگ آهن برای من بیاورید تا کاملا میان دو کوه را پوشانید، سپس گفت آتش در اطراف آن بیفروزید و در آتش بدمید تا قطعات آهن را سرخ و گداخته کرد گفت اکنون مس ذوب شده را برای من بیاورید تا به روی آن بریزم» (سوره کهف، آیه۹۶)
«…و آهن را برای او نرم کردیم و دستور دادیم زره های کامل و فراخ بساز و حلقه ها را به اندازه و متناسب کن…» (سوره سبأ، آیه ۱۰ و ۱۱)
از آیات قرآن همچنین مسئله سد سازی به خوبی استفاده می شود چنانچه خداوند در آیه ی ذیل می فرماید:
«آن گروه به او گفتند ای ذوالقرنین یأجوج و مأجوج در این سرزمین فساد می کنند، آیا ممکن است ما هزینه ای برای تو قرار دهیم که میان ما و آن ها سدی ایجاد کنی؟» (سوره کهف، آیه۹۴)
کسب و تجارت آنگونه که از آیات قرآن کریم استفاده می شود جزء مشاغل و حرف اولیه انسان ها بوده است، از آیاتی که به مسئله کسب و تجارت اشاره دارد آیه ذیل می باشد که می فرماید:
« ای کسانی که ایمان آورده اید اموال یکدیگر را به باطل نخورید مگر اینکه تجارتی باشد که با رضایت شما انجام گیرد…» (سوره نساء ، آیه ۲۹)