• تحلیل و پردازش اطلاعات بدست آمده و تألیف و نتیجه گیری از آنها

۱-۸-۲- روش تجزیه و تحلیل داده ­ها
روش تحلیل داده­ ها تحلیلی و توصیفی می­باشد که محقق از طریق آن، یافته­ ها و اطلاعات خام بدست آمده از طریق مطالعه را براساس معیارهای معین و مورد قبول جوامع علمی مورد سنجش و پالایش قرار می­دهد و آنچه را که شایسته است برمی­گزیند تا فرضیۀ خود را براساس آنها به صورت مستدل و قابل قبول اثبات نماید.
فصل دوم
پیشینه حکم ارتداد
مسأله ارتداد سابقه ای به قدمّت تاریخ بشر و حضور او در این کرۀ خاکی دارد. و حکم آن نیز در ادیان الهی با اندک تفاوتی در غلظت و شدّت وجود داشته است و اختصاص به اسلام ندارد.(عیاشی، بی تا، ۱: ۳۰۹)
قرآن کریم با ذکر داستان هابیل و قابیل به انحراف قابیل از مسیر حقّ و گمراهی او اشاره کرده و در روایات نیز از او به عنوان اوّلین آتش پرست یاد شده است.(همان)
داستان ارتداد سامری از یاران حضرت موسی که مردم را به گوساله پرستی دعوت کرد و حکم بسیار سنگین علیه او و پیروانش که در قرآن به تفصیل بیان شده از همین قبیل است.(طه، ۹۷-۹۵)
موارد زیادی از ارتداد بنی اسرائیل و مجازاتهای سنگین علیه آنان در قرآن و تورات و عهد جدید ذکر شده است. برای تبیین بیشتر این نزاع، نگاهی هم به تاریخچه ارتداد و جریانات دین ستیز در دو قرن اخیرداریم.

۲-۱- قتل مرتد در سایر ادیان
در آیه ۵۴ سوره بقره آمده است:
“وَ اِذ قالَ موسی لِقَومِهِ یا قَومِ اِنَّکُم ظَلَمتُم اَنفُسَکُم باتِّخاذِکُمُ العِجلَ فَتُوبُوا الی بارِئِکُم فاقتُلُوا انفُسَکُم ذالِکُم خیرُ لَکُم … “
و هنگامی که موسی به قوم خود گفت: شما بدلیل گوساله پرستی به خودتان ظلم کردید پس به پیشگاه خالق خود توبه کنید و یکدیگر را به قتل برسانید که این بهتر است برای شما در نزد خداوند …
علاوه بر اینکه قرآن گواهی می­دهد حکم ارتداد در آئین یهود وجود داشته و اجرا شده است در کتاب مقدّس موارد زیادی وجود دارد که این موضوع را تأئید می­ کند.
۱ - «هرگاه در میان خود مرد یا زنی را مشاهده کردید که در مقابل خداوند شرّی را انجام می­دهد و از عهدی که کرده تجاوز می­ کند و خدای دیگری را می ­پرستد و بر خدای دیگر مانند ماه یا خورشید سجده می­ کند و یا بر هر یک از اجرام و جنود آسمانی که خداوند به هیچ یک از آنها سفارش نکرده سجده می کند، بعد از این که خبردار شدی و شنیدی و به خوبی تفحص کردی و حقیقت امر برایت کشف شد و فهمیدی که در میان بنی اسرائیل چنین شرّی اتفاق افتاده است پس آن مرد یا آن زن مرتد انجام دهنده این شرّ را بیرون برده و در حضور دو یا سه شاهد سنگسار کن تا بمیرد، و نباید در حضور یک شاهد کشته شود. در مرحلۀ اول باید شاهدان از مرگ او اطلاع یابند و سپس این خبر به اطلاع جمیع مردم رسانده شود تا این که شرّ از میان شما کنده شود» (کتاب مقدس، تثنیه ۱۷، ۱-۷)
۲ - «به بنی اسرائیل بگو: هرکس خدای خود را لعنت کند و هرکه اسم پروردگار را کفر گوید هر آئینه کشته می­ شود.»(همان، لاویان۲۴: ۱۵- ۱۶ )
۳ - «اگر برادران یا پسر و دختر یا زن تو خدایان دیگری را عبادت کردند، تو نباید پنهان کنی، باید او را به قتل رسانی و در این جهت مردم می ­توانند تو را کمک کرده و او را سنگسار کنند.» (همان، تثنیه ۱۳: ۶- ۱۶)
در آئین مسیحیت نیز آمده است:
۱ - «چگونه ممکن است کسی که از ایمان برگشته بتواند بار دیگر توبه کند؟ کسی که یک بار با شنیدن پیغام انجیل، نور الهی در وجودش درخشیده و هم چنین ادراک کرده که کلام خدا چقدر عالی است… اگر با وجود تمام این برکات، از خدا رویگردان شود، محال است بتوان بار دیگر او را با خدا آشتی داد، پس آنان بر علیه خودشان مرتکب جرم شده اند… و مستحق لعن الهی خواهند بود و با آتش سوزانده خواهند شد.» (همان، رسالۀ پولس به عبرانیان ، ۶: ۴ – ۹)
۲ – در کتاب اعمال رسولان آمده است. سران قوم یهود یکی از حواریون عیسی (ع) به نام «استفان» که از دین یهود برگشته را کشان کشان از شهر بیرون بردند تا سنگسارش کنند و عده ­ای به ارتداد وی شهادت دادند.»
کشتار مسیحیان بدست یهودیان در آغاز ظهور مسیحیت به مدّت دو قرن از گسترده ترین نوع سوءاستفاده از حکم ارتداد در شرایع آسمانی است که در تاریخ رخ داده است.
ظهور پیامبران دروغین و مدعیان نبوّت و امامت و نیابت امام زمان (ع) و عده ای از مرتدین صدر اسلام و اجرای حکم ارتداد علیه آنان توسط شخص پیامبر عظیم الشأن اسلام و حضرت علی (ع) که در فصول پایانی به تفصیل آورده­ایم و نزاع بین کلامیون اهل سنّت در بحث حدوث و قدم قرآن و قتل عام عدّۀ زیادی از مردم با حکم ارتداد در دورۀ محنت، جریان مستمرّ ارتداد و اجرای آن حکم را به حقّ یا ناحق به نمایش می گذارد. تأسف بارترین نمونه اجرای این حکم، حکم به ارتداد و خروج حضرت اباعبدالله الحسین (ع) از دین، توسط شریح قاضی ملعون اُموی و شهادت شهید اوّل و شهید ثانی و شیخ اشراق بدستور علمای عامه( اهل سنت) می ­باشد.
۲-۲- نهضت های طغیانگر علیه حکم ارتداد
دوران سیاه قرون وسطی و حاکمیت هزار ساله دستگاه کلیسا با ظلمها و بیدادگری کشیشان و پادشاهانی که در پناه دین به سرکوبی مردم می پرداختند و دستگاه تفتیش عقاید کلیسا. که افرادی مانند گالیله را ملحد اعلام کردند.(تاتسا و تستا، ۱۳۸۰:۳۰) مقدمات نهضتی طغیانگر و ضدمذهبی را پدید آورد که فرقه پروتستان و مکاتب ضد دینی از درون آن پدید آمدند(لعل نهرو، بی تا، ۸۶)
از جمله آن مکاتب: مکتب لیبرالیسم بود که در قرن ۱۷ با تاکید بر آزادی عقیده و طغیان علیه دین و دیانت رسمی در اروپا شکل گرفت و پناهگاهی شد تا با تکیه بر آن مسأله ارتداد تئوریزه شود. در سده اخیر این موج به کشورهای اسلامی نیز رسیده است(ماله، ۱۳۶۶: ۲۸۰)
نگاهی گذرا به آراء و افکار فیلسوفان پیشگام این مکتب و مقایسه آن با مجادلات مدافعین ارتداد در فصل سوم علاوه بر نشان دادن پیشینه جریانات ضد دینی پرده از میزان نوآوری جریان روشنفکری در عرصه اعتقادات و افکار آنان نیز بر می دارد.

لیبرابیسم، کیش، فلسفه و جنبشی است ناظر بر آزادی به مثابۀ یک روش و سیاست در حکومت … لیبرالیسم از کلمه لیبرال مشتق شده است که به یک حزب سیاسی در اوایل قرن نوزدهم اطلاق می ­شد. از جنبۀ عقیدتی می ­توان هم گام با خود ایدۀ آزادی آن را تا دنیای ذهنی یهودی، مسیحی و یونانی دنبال کرد. در نخستین مراحل اروپای نوین، متفکران قرن هجدهم از قبیل دکارت، میلتون و اسپینوزا بمثابه کانالی که از طریق آن جریان فکر آزادیخواهی به تجربه اروپائی سرازیر می ­شد خدمت می ­کردند … میلتون هجومهای نیرومندی را بر علیه ماشین ­های سرکوب­گر سانسور، رهبری کرد … و آنها به اتفاق هم روش درهم کوبنده ­ای علیه مؤسسات نیرومند دولتی و مذهب اعمال کردند.(فرشید، ۱۳۶۸: ۱۵۲)

اسپینوزا (م ۱۶۳۲ در آمستردام هلند و یهودی است): از نظر اسپینوزا اعمال انسان از دو منبع ناشی می ­شود: ۱- نفسانیت که منشأ خودخواهی و اختلاف است. ۲- عقل که تنها نیروی آزاد و مختار است. بنظر ایشان فی الواقع فضیلت و رذیلت در نفس ­الاَمر حقیقت ندارد و امر نسبی و اعتباری است. از دیدگاه او ملاک خوبی و بدی سود و زیان است. او می ­گوید: مردم تکلیفی جز خودپرستی ندارند.(فروغی، ۱۳۶۸، ۲: ۵۴)
جان لاک (۱۶۳۲ م) از حکمای انگلیس می­گوید:

دیانت امری است مربوط به وجدان و روابط میان خدا و خلق و حکومت نباید برای مردم دین و مذهب تعیین کند … عقیده باید آزاد باشد و از جهت ایمان و عقیده متعرض کسی نباید شد و ارباب دیانت هم نباید در کارهای حکومت دخالت کنند.(همان)

ولتر متولد ۱۶۹۴ و از متفکران مشهور فرانسوی است او مندرجات تورات و انجیل را به استهزاء می­گرفت و اصرار می ­ورزید که وجدانیات باید آزاد باشد و متعرض عقاید مردم نباید شد و مردم باید براساس عقلشان عمل کنند.(همان)
اگوست کنت (۱۷۹۸ – ۱۸۵۷ م) جامعه ­شناس فرانسوی و بنیانگذار فلسفه عقلی و پوزیتویسم افراطی معتقد است که بر هیچ امر مطلقی نمی ­توانیم معرفت پیدا کنیم و تخیل و تعقلی که مبتنی بر مشاهده نباشد. معتبر نیست. هم تجربه و هم مشاهده قادر به ادراک امور مطلق نیستند و کلیات و مسائل ماوراء طبیعی به مشاهده و تجربه و آزمون درنمی­ آید. ایشان دینی را قابل قبول می­ داند که داده­ های آن با علوم تجربی روز سازگار باشد.(همان، ج۳: ۱۲۷ و ۱۱۳)