شکل ۳-۲۳ بهبود عملکرد واحد D، واحد B را از کارایی می­ اندازد.
اگر برای سادگی، ورودی همه واحدها ثابت و مساوی با یک فرض شود (این فرض محدود کننده نخواهد بود و در قسمت واپسین این بخش کنار گذاشته می شود)، در آن صورت مختصات هر نقطه متناظر با یک واحد تصمیم ­گیری، تنها بر اساس خروجی­هایش نمایش داده می­ شود. لذا مختصات نقطه D و D^’’ می شود:

D (y_1D , y_2D )
D^’’(y_1D*(1+α), y_2D*(1+α))
α میزان افزایش خروجی اول و دوم واحدD است که موجب بهبود عملکرد و ارتقاء کارایی­اش شده است از آنجا که استراتژی واحد D قبل و بعد از بهبود عملکرد مشابه فرض شده لذا واحد مذکور روی خط گذرا از مبدأ موقعیت خود را به نقطه D^‘’ می رساند. به عبارت دیگر، واحد D برای رسیدن به نقطه D'’، عملکرد خود را به میزان ۱۰۰α% بهبود بخشیده است. مثلاً اگر مقدار α برابر با ۰٫۳ باشد، بدان معناست که واحد D با ۳۰% ارتقاء عملکرد به نقطه D'’ رسیده است. براین اساس طبق تعریف، مقدار ۱۰۰α حاشیه امنیت واحد B نسبت به واحد D بر حسب درصد خواهد بود. پس باید مقدار α را به دست آورد.
برای به دست آوردن مقدار α، کافی است که مختصات نقطه D'’ را که در بالا بیان شد، در معادله خط AB قرار داد. اما قبل از آن توجه به این نکته ضروری است که مختصات هر نقطه روی پاره خطی مثل AB یا امتداد آن به صورت میانگین موزون مختصات نقاط دو سر پاره خط (A,B )، به نحوی که مجموع اوزان برابر با یک باشد، تعریف می گردد. بر این اساس اگرمختصات نقاط A,B به صورت زیر باشد:
A(X_A , Y_A) B(X_B , Y_B)
در آن صورت مختصات نقطه C روی پاره خط AB یا امتداد آن می شود:
C((λ_AX_A+ λ_BX_B) , (λ_AY_A+ λ_BY_B))
به طوری که:
λ_A + λ_B = ۱
نکته ۱) چنانچه λ_A , λ_B با شند در آن صورت نقطه C روی پاره خطAB قرار می گیرد.
نکته ۲)چنانچه = ۰ λ_A باشد آنگاه نقطه C، منطبق با نقطه B و چنانچه = ۰ _B λ باشد منطبق با نقطه A می شود.
نکته ۳) چنانچه < 0 λ_A باشد در آن صورت نقطه C در امتداد پاره خط AB ( نه بین دو نقطه A,B )به سمت نقطه B قرار می گیرد.
نکته ۴) چنانچه < 0 λ_B باشد در آن صورت نقطه C در امتداد پاره خط AB ( نه بین دو نقطه A,B )به سمت نقطه A قرار می گیرد.
اینک با توجه به شکل ۳-۲۳ مشخص است که نقطه D^‘’ در امتداد پاره خط AB به سمت B قرار دارد. بنا براین در چنین نقطه ای وزن نقطه A منفی است، یعنی < 0 λ_A . به طور کلی مختصات هر نقطه روی امتداد خط AB در سمت B به صورت زیر بیان می­ شود:
(λ_Ay_1A+ λ_By_1B , λ_Ay_2A+ λ_By_2B)
λ_A + λ_B = ۱
λ_A ≤ ۰
با قرار دادن مختصات نقطه D'’ در رابطه فوق خواهیم داشت:
y_1D*(1+α) = λ_Ay_1A+ λ_By_1B
y_2D*(1+α) = λ_Ay_2A+ λ_By_2B
λ_A + λ_B = ۱
λ_A ≤ ۰
با حل دستگاه سه معادله – سه مجهول فوق، مقدار α، λ_A و λ_B به دست می آید.
برای به دست آوردن مدل کلی، توجه به این نکته ضروری است که مرز کارا می تواند نقاط گوشه متعددی داشته باشد که هر کدام متناظر با یک واحد کار باشد، مانند نقطه C در شکل ۳-۲۴ . در مدل کلی ارائه شده به این نکته توجه شده و در آنجا، تفاوتی میان نقطه کارای A (که مجاور با B و در سمت مخالف D قرار دارد) با سایر نقاط مرز کارا مشاهده نمی شود. به عبارت دیگر، مدل به نحوی است که برای حل آن، نیاز به تشخیص نقطه کارای مجاور با B و سمت مخالف D وجود ندارد و این، سادگی استفاده از مدل را نشان می­دهد.
در شکل ۳-۲۴ ‌مکان هندسی نقاطی نشان داده شده است که از میانگین موزون تمام نقاط روی مرز کارا حاصل می­شوند و وزن تمام نقاط، به جز واحد مورد بررسی B، منفی است.

شکل ۳-۲۴‌ مکان هندسی نقاطی که از جمع موزون تمام نقاط کارا به دست می­آیند و فقط وزن نقطه B مثبت است.
اثبات می شود که مختصات هر نقطه از فضای هاشورخورده شکل ۳-۲۴ به قرار زیر است:
(, ) = (λ_Ay_1A+ λ_By_1B + λ_Cy_1C, λ_Ay_2A+ λ_By_2B + λ_Cy_2C)
= λ_A + λ_B + λ_C = ۱
λ_A , λ_C ≤ ۰
n یعنی تعداد واحدهای روی مرز کارا
یعنی اندیس واحدهای روی مرز کاراj
چنانچه واحد D عملکرد خود را ارتقاء دهد طوری که خود را به فضای هاشورخورده برساند، واحد B کارایی خود را از دست خواهد داد.
اگر فرض شود که واحد D عملکرد خود را به میزان α بهبود بخشیده تا به نقطه D^‘’ رسیده باشد (خروجی­هایش را ۱۰۰α% افزایش داده باشد) در این­صورت مختصات آن همان طور که قبلاً گفته شد، برابراست با (y_1D*(1+α), y_2D*(1+α)). برای آن­که این نقطه در فضای هاشورخورده قرار گیرد؛ باید :
y_1D*(1+α) = λ_Ay_1A+ λ_By_1B+ λ_Cy_1C
y_2D*(1+α) = λ_Ay_2A+ λ_By_2B+ λ_Cy_2C
λ_A + λ_B + λ_C = ۱
λ_A , λ_C ≤ ۰
دستگاه فوق، یک دستگاه سه معادله – چهار مجهول است و بی­نهایت جواب دارد. هرکدام از جواب­های آن با یکی از نقاط امتداد خط OD'’ ( با توجه به فرض ثبات استراتژی واحد D )، در سمت D'’ متناظر است. نقطه D'’ متناظر با جوابی است که حداقل α را به همراه دارد. چنین α-ی بر اساس تعریف حاشیه امنیت کارایی، در محاسبه این پارامتر مورد استفاده قرار می گیرد. لذا سنجش حاشیه امنیت کارایی واحد B نسبت به واحد D نیازمند حل مدل زیر است:
min α, subject to:
y_1D*(1+α) = λ_Ay_1A+ λ_By_1B+ λ_Cy_1C
y_2D*(1+α) = λ_Ay_2A+ λ_By_2B+ λ_Cy_2C
λ_A + λ_B + λ_C = ۱
λ_A , λ_C ≤ ۰

پاسخ این فرضیه به صورت مطلق عدم مطابقت مقررات اعتراض نسبت به اسناد تجاری در حقوق تجارت ایران با کنوانسیون ژنو بیان شده است که این امر صحیح نمی باشد. چرا که در بسیاری از موارد انجام اعتراض و آثار اعتراض توسط دارنده سند در قانون تجارت ایران با کنوانسیون ‍ژنو مطابقت داشته. به طور مثال در خصوص مسئولیت تضامنی، مسئولین اسناد تجاری در کنوانسیون ژنو نیز اصل بر مسئولیت تضامنی می باشد که این امر کاملاً منطبق با ماده۲۴۹ ق. ت. ا می باشد هر جند که ظهر نویس یا صادر کننده می توانند این مسئولیت را با قید شرط در کنوانسیون ژنو محدود کنند (ماده ۲۰ ک.ژ )امّا این امر موجب عدم مطابقت نمی باشد.
مورد دیگر در خصوص مطالبه وجه از مسئولین برات بعد از اعتراض می باشد که وفق ماده ۴۳ ک. ژ ۱۹۳۰ دارنده می تواند حق رجوع به مسئولین برات را با انجام اعتراض برای خود حفظ نماید که این حق برای دارنده برات در قانون تجارت ایران در ماده ۲۳۷ ق. ت در نظر گرفته شده است .هم چنین مسئولیت تضامنی برات کش و ظهر نویس و ضامن در پرداخت وجه برات و مخارج اعتراض نامه و برات رجوعی در ماده ۲۹۸ و ۲۴۹ق. ت .ا در نظر گرفته شده و این امر در ماده ۴۸ ک . ژ نیز مقرر شده است .

هر چند در برخی از موارد مانند موعد تعیین شده در ارائه برات برای قبولی و یا مطالبه وجه برات ومهلت طرح دعوی علیه مسئولین برات بین قانون تجارت ایران با کنوانسیون ژنو همسانی وجود نداشته که این عدم همسانی شاید به این دلیل باشد که در وضع مقررات کنوانسیون سعی بر این شده که مصالح کلیه کشورها در نظر گرفته شود و در بر خی موارد با برای اینکه دارنده سند تجاری هر چه سریعتر بتواند به حقوق خود دست یابد مهلت کمتری به ظاهر به دارنده داده شده تا اعتراض خود را انجام دهد که این امر نمی تواند بیانگر عدم مطا بقت اعتراض نسبت به اسناد تجاری و آثار آن در حقوق ایران با کنوانسیون ژنو باشد. اختلاف درمواعددر قانون تجارت ایران نیز در موردیک موضوع مشابه وجود دارد مثل مواعد تعیین شده برای ارائه چک به بانک که ق .ت مهلت ۱۵ روز و ۴۵ روز را در نظر گرفته ولی در قانون اصلاحی صدور چک مصوب ۱۳۸۲ مهلت ارائه چک به بانک جهت اخذ گواهی عدم پرداخت ۶ ماه می باشد که این امر خود بیانگر این واقعیت بوده که وجود اختلاف در مواعد قانونی و اوصاف شکلی هیچ ارتباطی به ماهیت این اسناد و به تبع آن آثار اعتراض و مسئولیت، مسئولین اسناد تجاری نداشته پس می توان گفت بین قانون تجارت ایران و کنوانسیون ژنو در مورد اعتراض و آثار اعتراض مطابقت وجود دارد.
پیشنهادات
با وصف بر این که در پیش نویس لایحه جدید قانون تجارت سعی براین شده که برای سفته و چک که بیش از برات در کشور کاربرد دارد قوانین مستقلی وضع گردد اما باز نواقصی در این لایحه دیده می شود که همانند قانون جاری گره از حل مشکلات باز نمی کند. ازجمله این ایرادت که می توان به آن اشاره نمود عبارتند از :
عدم رعایت مواعد قانونی در ارائه برات برای قبولی و یا وصول وجه برات یا سفته موجب اسقاط حق رجوع دارنده برات یا سفته به ظهرنویس می شود که این امر با موردی که ظهر نویس با تنزیل از قبل وجه برات را از دارنده دریافت و سپس به ایشان انتقال داده باشد مطابقت نداشته و بهتر آن است که مسئولیت ظهر نویس محدود به اعتراض و عدم اعتراض در مهلت قانونی نگردد زیرا این امر موجب می گردد احدی از مسئولین برات با سهل انگاری دارنده از مسئولیت مبرا شود .
مورد دیگر که می توان به آن اشاره نمود مواعد قانونی در چک می باشد که این امر در قانون تجارت با قانون صدور چک مطابقت نداشته در قانون تجارت مواعد مذکور برای رجوع به ظهر نویس بیان شده و آن مهلت ۱۵روز و ۴۵ روز می باشد با این تفاوت که محل صدور چک با محل بانک محال علیه اگر در یک شهر نباشدمهلت ۴۵روز خواهد بود و اگر در یک شهر باشد مهلت ۱۵ روز. که در این صورت دارند. چک در شهر بزرگی چون تهران که چند شهر بزرگ را در خود جای می دهد از موعد ۱۵ روز برخوردار بوده ودارنده چکی که محل صدور چک با محل تأدیه آن دو شهر در کنار یکدیگر بوده که فاصله آن حتی ۵ کیلومتر هم نمی باشد از موعد ۴۵ روز برخوردار می باشد که این امر با هم مطابقت نداشته که این امر در ماده ۲۰۲ پیش نویس جدید لایحه قانون تجارت این مهلت ۲ ماه در نظر گرفته شده است .که با تصویب این ماده این ناهماهنگی از بین می رود ولی بهتر این است که این مهلت با مهلت ۶ ماه ارائه چک به بانک در قانون اصلاحی صدور چک مصوب ۱۳۸۲ یکسان شود به طوری که دارنده چک با ارائه چک ظرف مهلت ۶ ماه کلیه حقوق برایش حفظ باشد .
همان طور که در کنوانسیون ژنو دارنده سند می تواند از طریق ارسال اظهارنامه اعتراض عدم تأدیه را انجام دهد متأسفانه در قانون تجارت انجام اعتراض عدم تأدیه تنها با تکمیل فرم مخصوصی امکان پذیر بوده بنا براین بهتر است در این خصوص نیز دارنده بتواند با ارسال اظهارنامه یا ارسال اعتراض از طریق دفاتر اسنادرسمی بتواند اعتراض خود را نسبت به عدم پرداخت وجه سند اعلام دارد.
به امید روزی که با کمک شما استادان گرامی بتوانم بهتر از این آموخته هایم را به قلم آورم.
فهرست منابع
الف – منابع فارسی
۱-کتب
اباذری ، منصور ، ۱۳۸۹ ، جرائم چک ، سفته و برات ، انتشارات زیتون ، چاپ دوم ، تهران
اسکینی،ربیعا،۱۳۸۵حقوق تجارت ،جلد اول ، انتشارات سمت ،چا‍پ هشتم ،تهران
در محل پرداخت است به‌ عنوان احتیاط جهت پرداخت تعیین شده باشند، دارنده باید برات را به تمام آنها ارائه نماید و در صورت لزوم حداکثر تا فردای آخرین روز مجاز جهت انجام واخواست، اعتراض عدم تأدیه به‌ عمل آورد. در صورت عدم انجام اعتراض عدم تأدیه در مهلت فوق، مسئولی که شخصی را به‌عنوان احتیاط جهت پرداخت به هنگام ضرورت معین نموده یا مسئولی که به حساب او برات قبول شده است و ظهرنویسان بعدی، بری‌ الذمه می‌شوند.
ماده ۶۱) دارنده‌ای که پرداخت توسط ثالث را رد می‌کند حق رجوع خود را نسبت‌ به مسئولانی که بدان ‌وسیله بری ‌الذمه می‌شوند از دست می‌دهد.
ماده ۶۲) پرداخت توسط ثالث باید با انعکاس رسید در روی برات محقق شده و نام شخصی که تأدیه مبلغ به جای وی صورت گرفته است، قید گردد. در صورت عدم ذکر این موضوع، پرداخت از طرف برات کش محسوب خواهد شد . اصل برات و اعتراض عدم تأدیه، در صورت انجام، می‌باید به شخصی که با مداخله پرداخته است تسلیم شود.
ماده ۶۳) شخص ثالث پس از پرداخت دارای کلیه حقوق ناشی از برات علیه مسئولی که به نفع او تأدیه نموده است و علیه تمام اشخاصی که نسبت ‌به شخص اخیر به ‌موجب برات مسئولیت دارند، می‌گردد. معذلک پرداخت‌کننده نمی‌تواند برات را مجدداً ظهرنویسی نماید.ظهرنویسان ما بعد مسئولی که پرداخت برای او انجام شده است، بری ‌الذمه خواهند بود. در صورت وجود چند پیشنهاد پرداخت توسط اشخاص ثالث، پیشنهاد پرداختی مرجح است که به ‌موجب آن عده زیادتری از مسئولان برات بری‌ الذمه می‌شوند. هر شخصی که عالماً و عامداً برخلاف این قاعده عمل نماید، حق رجوع خود را نسبت ‌به آنهایی که می‌باید سلب مسئولیت حاصل می‌کردند از دست می‌دهد.
بخش ۹: در نسخ متعدد و کپی‌ها
۱ـ نسخ متعدد
ماده ۶۴ ) برات می‌تواند در دو یا چند نسخه یکسان تنظیم گردد. این نسخه‌ها باید در متن سند شماره ‌گذاری شوند. در صورت عدم انجام، هر
نسخه، یک برات مستقل محسوب خواهد شد. هر دارنده برات که در آن تصریح نشده در یک نسخه واحد تنظیم گردیده است می‌تواند به هزینه خود تقاضای صدور دو یا چند نسخه آن را بنماید. به این منظور، دارنده باید به ظهرنویسان ماقبل مراجعه کند و شخص اخیر ملزم است در رجوع به پشت‌نویس قبل از خود اختیار داده، راهنمایی های لازم را ارئه نماید، و همین عمل تکرار شود تا به برات ‌دهنده برسد. ظهرنویسان متعهدند ظهرنویس‌های خود را در نسخ جدید منعکس نمایند.
ماده ۶۵) تأدیه مبلغ به ‌موجب یکی از نسخ سبب سقوط تعهد می‌باشد، ولو این که قید نگردد که با این پرداخت نسخه‌های دیگر از اعتبار خارج است. معذلک برات گیر نسبت‌ به هر نسخه واجد قبولی که اعاده نشده است،‌ مسئولیت پرداخت خواهد داشت. ظهرنویسی که نسخ برات را به اشخاص مختلف منتقل نموده، و نیز ظهرنویسان بعدی، نسبت ‌به تمام نسخه‌هایی که متضمن امضای آنان بوده و مسترد نشده است، مسئولیت پرداخت خواهند داشت.
ماده ۶۶) شخصی که یک نسخه را جهت اخذ قبول می‌فرستد، باید روی نسخ دیگر نام شخصی را که نسخه مذکور در ید اوست، قید نماید. شخص اخیر ملزم است این نسخه را به دارنده قانونی نسخه دیگر تسلیم کند. در صورت امتناع از واگذاری، دارنده نمی‌تواند از حق رجوع خود استفاده نماید، مگر اینکه با اعتراض‌نامه‌ای معین کرده باشد که نسخه ارسالی جهت اخذ قبولی با تقاضای استرداد اعاده نگردیده است. که قبولی یا پرداخت از طریق نسخه دیگر امکان ‌پذیر نیست.
۲ـ کپی‌ها
ماده ۶۷) هر دارنده برات حق تهیه چند کپی از آن را دارد.کپی باید دقیقاً با نسخه اصلی، همراه ظهرنویسها و سایر عبارات مندرج در آن، مطابقت داشته باشد. حدود کپی باید از روی کاغذ مشخص باشد. ممکن است کپی مورد ظهرنویسی یا ضمانت، به‌گونه نسخه اصلی و با همان آثار، قرار گیرد.
ماده ۶۸ ) کپی باید متضمن نام شخصی که سند اصلی را در اختیار دارد، باشد. این شخص ملزم است نسخه مزبور را به دارنده قانونی نسخه کپی رد نماید.در صورت امتناع، دارنده نمی‌تواند حق رجوع خود را نسبت‌ به اشخاصی که نسخه کپی را ظهرنویسی یا تضمین کرده‌اند اعمال نماید، مگر پس از تنظیم اعتراض‌نامه‌ای حاکی از عدم تسلیم نسخه اصلی با وجود درخواست از متصرف آن. هنگامی‌که در سند اصلی، بعد از آخرین ظهرنویسی حادث قبل از اینکه اقدام به تهیه کپی شود. این شرط که «از این پس ظهرنویسی فقط در روی نسخه کپی معتبر است» یا هر عبارت معادل آن منعکس گردد، پشت‌نویسی بعدی روی نسخه اصلی باطل و کان لم یکن خواهد بود.
بخش۱۰ : در جعل و تزویر
ماده ۶۹ ) در صورت وقوع جعل و تزویر در متن برات، اشخاصی که پس از آن امضا نموده‌اند، مطابق عبارات تغییریافته متن سند مسئولیت دارند.
اشخاصی که قبل از آن امضا کرده‌اند، در حدود عبارات متن اصلی مسئولیت خواهند داشت.
بخش ۱۱ : در مرور زمان [محدودیت در رجوع]
ماده ۷۰) کلیه حق رجوع‌های ناشی از برات نسبت ‌به قبول‌کننده پس از گذشت سه سال از تاریخ سررسید ساقط می‌شود.حق رجوع‌های دارنده علیه ظهرنویسان و برات کش پس از یک سال از تاریخ تنظیم اعتراض‌نامه در مهلت مقرر یا از تاریخ سررسید در مورد قید «بازگشت بدون هزینه» [در برات] سلب می‌گردد.حق رجوع‌های پشت‌نویسان نسبت ‌به یکدیگر و علیه برات کش بعد از گذشت شش ماه از تاریخ روزی که ظهرنویس مبلغ سند را تأدیه نموده یا روزی که علیه او اقامه دعوی شده است،‌ ساقط می‌باشد.
ماده ۷۱آ) ثار قطع مروز زمان فقط علیه شخصی که عمل حقوقی قاطع [مرور زمان] نسبت به او انجام شده است جاری خواهد بود.
بخش۱۲ : مقررات عمومی
ماده ۷۲ ) پرداخت براتی که روز سررسید آن تعطیل رسمی باشد، تا روز کاری بعد قابل مطالبه نیست. هم چنین کلیه حق رجوع‌های ناشی از برات، به ‌ویژه ارائه جهت اخذ قبولی و اعتراض، فقط در روز کاری قابل انجام است. در صورتی‌که هر یک از این اعمال حقوقی باید در مهلت معینی صورت گیرد که آخرین روز آن تعطیل رسمی است، این مهلت تا اول روز کاری بعد از انقضای آن تمدید می‌گردد. روزهای تعطیل میانی در مهلت مقرره احتساب نمی‌شود.
ماده ۷۳ ) در مهلت‌های قانونی یا قراردادی روز شروع محاسبه نمی‌شود.
ماده ۷۴) هیچ مهلت اضافی، خواه قانونی خواه قضائی، مجاز نخواهد بود.
فصل دوم : در سفته
ماده ۷۵ ) سفته متضمن شرایط ذیل است:
عنوان «سفته» منعکس در روی سند به همان زبانی که در متن آن به‌کار رفته است.
قول بدون قید و شرط پرداخت مبلغی معین.
تعیین تاریخ تأدیه.
تعیین محل پرداخت.
نام شخصی که در وجه یا به حواله‌کرد او مبلغ تأدیه می‌گردد.
درج تاریخ و محل صدور سفته.
امضای شخصی که سند را صادر می‌کند.

طه یاسین رمضان معاون اول صدام حسین رییس جمهور عراق: نیروهای عراقی در داخل خاک ایران هستند و تنها به مناطقی که عراق آنها را مرز طبیعی خود میداند عقب نشینی خواهد کرد.
طارق عزیز معاون نخست وزیر عراق: نیروهای عراقی شش منطقه مرزی به وسعت ۳۷۲ مایل مربع را در دست دارند.
صدام حسین نیز اعلام کرد که نیروهای های عراقی به علت استراتژیک بودن محل های استقرار خود، همچنان در قسمت هایی از خاک ایران باقی ماندند.
اما صدام حسین پس از ناکامی ایران در عملیات رمضان عنوان داشت که عقب نشینی عراقی ها یک مانور بوده است. در فصل پنجم به اقدامات نظامی عراق در حد فاصل عملیات بیت المقدس و عملیات رمضان اشاره خواهد شد.
اما در ایران، با اعلام صدام مبنی بر خروج نیروهای عراقی از خاک ایران، امام خمینی اعلام کردند که حمله نمیکنیم و به لبنان هم فعلا کسی را نمیفرستیم.
فصل پنجم: ایران در آستانه عملیات رمضان
۵-۱.پس از خرمشهر – ایران در آستانه عملیات رمضان
در فصل چهارم از پژوهش فرضیه خود را مبنی بر اینکه استراتژی نظامی برون مرزی ایران پس از فتح خرمشهر برتری در معادلات معطوف به جنگ بود را به اثبات رساندیم. در نهایت مقامات جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفتند که با عبور از مرز عراق و رسیدن رزمندگان ایرانی به نزدیکی شهر بصره در عملیات رمضان، رژیم بعثی عراق را تهدید کنند و اهرم فشاری قوی برای نشستن بر سر میز مذاکره داشته باشند. در آخرین فصل از پژوهش به اولین عملیات برون مرزی ایران، نحوه انجام این عملیات، پیامدها و تاثیر آن بر موقعیت ایران در منطقه و جامعه بین المللی میپردازیم. همچنین قبل از وررود به عملیات رمضان، به بررسی شرایط و موقعیت سیاسی – نظامی دو کشور ایران و عراق در آستانه عملیات رمضان خواهیم پرداخت. ناکامی ایران در عملیات رمضان معلول علل مختلفی می باشد. پنجاه روز وقفه ای که میان آخرین عملیات ایران یعنی عملیات بیت المقدس تا اولین عملیات برون مرزی ایران یعنی عملیات رمضان اتفاق افتاد، باعث گردید نوعی انقطاع در پیروزی های نیروهای ایرانی پدید بیاید. پس از عملیات ثامن الائمه ( شکست حصر آبادان )، طریق القدس ( آزادسازی بستان )، فتح المبین ( آزادسازی غرب دزفول )، بیت المقدس ( آزادسازی خرمشهر ) عملیات رمضان اولین عدم الفتح نیروهای ایرانی محسوب میشد. محققان و نویسندگان دلائل مختلفی را برای این عدم موفقیت ذکر کرده اند. آن چیزی که بدیهی است ناکامی در عملیات رمضان باعث پدید آمدن تردید و نگرانی هایی در بین مردم و مقامات جمهوری اسلامی ایران شد. عملیات رمضان خاطر نشان ساخت که با تغییر میدان نبرد و نیز اتخاذ استراتژی دفاع مطلق به وسیله دشمن، استمرار جنگ بر خلاف گذشته، نیازمند اتخاذ تدابیر و فراهم ساختن شرایط جدیدی است که بدون در نظر گرفتن آنها، کسب نتایج مطلوب امکان پذیر نخواهد بود.(علایی،۱۳۹۱: ۵۵۴) صدام حسین و ارتش عراق شهر بصره را کلید فتح خرمشهر میدانستند و برای این شهر اهمیت فراوانی قائل بودند. ارتش عراق که تا آن روز مواضع محکمی در بصره نداشت با بهره گرفتن از فرصت تقریبا ۵۰ روزه توانست تغییرات مهمی در زمین این منطقه پدید بیاورد و مواضع محکمی را در آنجا مستقر کند. اما در نظر دیگر عملیات رمضان از آن جهت قابل بررسی است که منتقدان خویش را نیز دارد. کثیری از افراد موافق و مخالف معتقند اگر این عملیات به سرانجام میرسید و ایران میتوانست اهداف از قبل تعیین شده را به دست آورد جنگ در این مرحله خاتمه میافت. این عملیات از آن جهت برای منتقدان قابل توجه است که میگویند اگر جنگ در مرحله بعد از فتح خرمشهر به پایان رسیده بود و جمهوری اسلامی حاضر به صلح بود هرگز این عملیات اتفاق نمی افتاد و از موضع فرادست به موضع فرودست نمی آمد. در قسمت آخر این فصل نظرات مخالفان ورود به خاک عراق همراه با دلایل آن را به تفصیل مورد اشاره قرار خواهیم داد. در این فصل به چهار سوال فرعی پژوهش نیز خواهیم پرداخت.

۵-۲.موقعیت سیاسی – نظامی ایران در آستانه عملیات رمضان
شرایط و موقعیت سیاسی ایران در آستانه عملیات رمضان در سطح منطقه ای و بین المللی چگونه بود؟
در ایران مقامات جمهوری اسلامی تصمیم به آن گرفتند که با ورود به خاک عراق، عملیات آفندی جدیدی را انجام دهند. مجموعه عواملی باعث گردید در ایران تصمیم به عبور از مرز گرفته بشود. مجموعه دلایلی از صحبت ها و مواضع مقامات جمهوری اسلامی مبنی بر ادامه جنگ وجود دارد که به آن اشاره خواهیم کرد:
۵-۲-۱. عدم پذیرش معاهده ۱۹۷۵ توسط رژیم عراق و ادامه حضور آنان در خاک ایران: ارتش عراق بر خلاف تصور مقامات جمهوری اسلامی و بر خلاف صحبت های صدام حسین هنوز از بخش هایی از خاک سرزمینی جمهوری اسلامی ایران خارج نشده بود و بر مناطق مرزی غرب و ارتفاعات مسلط بر شهرهای سومار، سرپل ذهاب، گیلان غرب، مهران، ارتفاعات میمک، نفت شهر و بخشی از مرز شلمچه تا اروند رود تسلط داشت. خارج نشدن نیروهای عراقی و عدم پایبندی صدام حسین به معاهده ۱۹۷۵ الجزایر باعث گردید بر بی اعتمادی چند باره مقامات ایرانی نسبت به صدام حسین افزوده بشود. صدام حسین چند روز قبل از آغاز رسمی جنگ معاهده ۱۹۷۵ را در مقابل دوربین های تلویزیونی پاره کرد و همواره در طول جنگ با ایران بر حق کشور خود مبنی بر حاکمیت بر اروند رود اشاره میکرد.
۵-۲-۲. بی اعتنایی به شرایط و حقوق جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران سه خواسته اصلی و مشخص داشت.

1. 1. شناسایی و تنبیه متجاوز

1. 1. پرداخت غرامت

1. 1. عقب نشینی از مناطق اشغالی

هر چند صحبت هایی مبنی بر اضافه شدن دو شرط دیگر به شرایط ایران بر پذیرش صلح وجود داشت، اما این سه مورد جزء شرایط اصلی جمهوری اسلامی ایران بود و با تامین آن میتوانستند صلح را پدید بیاورند. از زمان حمله رسمی ارتش عراق در ۳۱ شهریور ماه سال ۱۳۵۹ تا سوم خرداد ماه سال ۱۳۶۱ که به پیروزی ایران در عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر منتهی شد، شناسایی متجاوز مورد عنایت سازمان های بین المللی از جمله شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار نگرفت. البته در محافل غیر رسمی شخصیت های سیاسی از صدام و ارتش عراق به عنوان آغاز کننده جنگ نام میبردند اما این صحبت ها برای ایران تضمین به شمار نمیرفت. حتی در قطعنامه ۴۷۹ شورای امنیت نیز هیچ اشاره به کشور متخاصم نشده است.(همان،۱۳۹۳: ۲۷۳) البته نباید از این نکته غافل شد که نداشتن دیپلماسی فعال و همچنین نبود وزیر امور خارجه در نیم سال ابتدایی جنگ با عراق، کار را برای ایران دشوارتر ساخت و شاید اگر ایران دیپلماسی قوی تری داشت میتوانست اقدامات موثرتری را انجام بدهد. عملکرد ضعیف سازمان ملل متحد و به خصوص شورای امنیت سازمان حتی بعد از پیروزی ایران در سوم خرداد ایران را مصمم تر به ادامه جنگ کرد. به موجب بند ۱ ماده ۲۴ منشور ملل متحد، مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین المللی را شورای امنیت بر عهده دارد. همچنین بر اساس ماده ۳۹ منشور در اجرای این مسئولیت خطیر شورای امنیت وجود هرگونه تهدید علیه صلح، نقض صلح و یا عمل متجاوز را احراز و توصیه هایی خواهند نمود و یا تصمیم خواهد گرفت … شورای امنیت به معنی واقعی کلمه در جریان جنگ عراق و ایران ضعیف عمل کرد و همین عملکرد ضعیف بر بی اعتمادی ایران افزود.
۵-۲-۳. پیشنهادات ضعیف
چه در طول ماه های قبلی جنگ عراق با ایران و چه بعد از فتح خرمشهر از طرف هیئت های میانجی و مجامع رسمی و بین المللی پیشنهادات بسیار ضعیفی به ایران ارائه میشد. در این پیشنهادات که به نام پیشنهاد صلح مطرح میشد، نحوه آتش بس و حقوق دو طرف تعیین نمیشد، بلکه تاکید آنها تنها بر پذیرش آتش بس بود. این پیشنهادات از آنجایی برای ایران بسیار ضعیف قلمداد میشد که در زمانی که عراق مناطق وسیعی از خاک سرزمینی ایران را در اختیار داشت و نیروهای عراقی در درون خاک ایران تردد داشتند وامکان داشت پذیرفتن آن به مثابه تضمین هایی باد برای رژیم عراق تا بتواند اراده ی سیاسی و سلطه طلبی خود را بر کشور ایران تحمیل کند. همچنین تحلیل ایران از پیشنهاد آتش بس رژیم بعثی پس از فتح خرمشهر، اجرای یک سلسله عملیات سیاسی و روانی و استفاده از ابزار آتش بس برای جلوگیری از انهدام قدرت نظامی ارتش عراق و پیروزی قاطع ایران ارزیابی می شد. حمله صدام به کویت پس از پایان جنگ با ایران، بر اعتبار و قوت این تحلیل افزود.(لطف الله زادگان،۱۳۸۹: ۲۶)
۵-۲-۴.تصور جمهوری اسلامی ایران از قدرت یافتن
پس از پیروزی های مکرر ایران در عملیات های چهارگانه آزادسازی سرزمین های جنوبی، تصوری در کشور پدید آمد که میتوانند با توان نظامی اراده خود را بر صدام تحمیل کنند و حتی موجبات برکناری صدام حسین رییس جمهور عراق را نیز پدید بیاورند. از طرفی دیگران مقامات جمهوری اسلامی تصور میکردند که با شعار صلح، شور و شوق مردم انقلابی ایران برای حضور در جبهه ها کاهش می یابد و همین دلیلی است بر آنکه توان نظامی ایران در جبهه ها تحلیل یابد. این تصور در اولین عملیات بعد از آزادسازی شهر خرمشهر غالب شد و ایران گمان میکرد که میتواند با برتری نظامی در این عملیات، از موضع بالا و فرادست با رژیم عراق سخن بگوید.
۵-۲-۵. دلایل تاریخی
مقامات ایرانی بعضا برای ادامه جنگ از ادله تاریخی و قرائن و شواهد جنگ های اتفاق افتاده در گذشته استفاده میکنند. آقای علی اکبر ولایتی وزیر سابق امور خارجه ایران میگوید: در جنگ های دوم ایران و روس در ابتدای تابستان ۱۸۲۶ میلادی، عباس میرزا با اتکا به نیروهای مردمی که به خاطر فتوای علما به جبهه آمده بودند، به نیروهای روسیه حمله کرد و نیروهای «پاپکویچ» سردار برجسته روسیه را تا تفلیس عقب نشاند اما در پاییز، نیروهای داوطلب ایرانی به محل های زندگی خود بازگشتند و پاپکویچ با بهره گرفتن از این فرصت، حمله کرد و تا زنجان و نزدیکی قزوین پیشروی کرد. همچنین به جنگ های اسراییل و لبنان نیز اشاره میشود.(مصاحبه دکتر ولایتی با فواد صادقی در سایت انتخاب)
۵-۲-۶. بی اعتمادی مقامات ایرانی به صدام حسین
شاید یکی از مهم ترین دلایلی که باعث شد ایرانیان به نتیجه توقف جنگ با عراق راضی نشوند روحیات صدام و همچنین بی اعتمادی بیش از حد به او بود. تجربه کودتا علیه حسن البکر و راه انداختن جنگی بی دلیل علیه ایران و مواضع او در بیست ماه جنگ باعث گردیده بود مقامات ایرانی هیچ پایه و اساسی بر صحبت های او قائل نباشند و استدلال میکردند که اگر نیروهای رزمنده به شهرهای خود بازگردند، چه بسا که دیگر ایران قادر نباشد آنها را به جبهه های جنگ بیاورد و صدام از این موضوع استفاده کرده و دوباره حملات خود را به ایران آغاز کند و از نو مناطق زیادی را به اشغال خود دربیاورد. امام خمینی رهبر جمهوری اسلامی ایران به عنوان تعیین کننده خط مشی این کشور صدام را یک جانی میدانست که اصلا به هیچ یک از تعهداتی که میگوید پایبند نیست.
پس در حقیقت یک دلیل دیگر هم در مورد شماره شش مستتر است و آن عبارت است از: امکان تهاجم مجدد عراق به سرزمین های ایران
۵-۲-۷. نامساعد بودن شرایط دفاعی ایران در مرزهای جنوبی
از نظر ارزشگذاری سرزمینی مناطق جنگی درگیر با ارتش عراق، از سه منطقه شمالی، میانی و جنوبی، هر دو کشور مناطق جنوبی را دارای اهمیت فراوان میدانستند. مرز ایران در جنوب استان خوزستان در یک دشت وسیع قرار داشت که از نقطه نظر نظامی عبور از آن برای نیروهای زرهی عراق به سادگی میسر بود. در دوران حکومت پهلوی در ایران، قدرت نظامی ایران بر مبنای استراتژی هواپایه طرح ریزی شده بود و همین امر سال ابتدایی جنگ را برای ایرانیان سخت کرده بود. با ورود سپاه به عرصه نظامی گری و جنگ و قرارگرفتن عمده تمرکز فرماندهان نظامی ایرانی بر نیروهای پیاده، نیاز رسیدن و دست یافتن به یک مانع طبیعی مثل رودخانه ارودند رود برای پدافند مطمئن ضروری به نظر میرسید. این استدلال در صحبت های تیمسار ظهیرنژاد و آقای محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه در دیدار شورای عالی دفاع با امام خمینی رهبر جمهوری اسلامی به وضوح دیده میشود. ایران سعی میکرد تا به یک عارضه قابل دفاع در جغرافیای منطقه جنگی دست پیدا کند و به گونه ای از تهاجم مجدد عراق بر کشور در امان باشد. آقای دکتر علایی در کتاب خود مینویسند: “شاید مهم ترین نکته در مسئله عبور از مرز این بود که وقتی جنگی بین دو کشور در میگیرد، همه سرزمین و همه فضای دو کشور درگیر جنگ و منازعه میگردد. بنابراین نمیتوان یک طرف را مقید به جنگیدن در سرزمین خود نمود، در حالی که طرف مقابل خود را مجاز به جنگیدن در هر نقطه ای از خاک حریف میداند. اگر ایران در هنگامی که شهرهایش در اشغال ارتش متجاوز بعثی بود، به جای تلاش برای آزادی سرزمین های خود، بخشی از خاک عراق و شهرهای کشور متخاصم را تصرف میکرد، هیچ کس نمیتوانست به آن ایراد بگیرد. بنابراین مسئله مهم، چگونگی خاتمه دادن به جنگ بود، نه اینکه با جنگیدن با دشمن در خاک وی اشکالی داشته باشد یا عبور از مرز برای رسیدن به اهداف تعیین شده به منظور غلبه بر دشمن و جلوگیری از دسترسی او به اهداف خود، منعی حقوقی یا ایرادی نظامی داشته باشد."(علایی،۱۳۹۱: ۵۱۹)
۵-۲-۸. فشار افکار عمومی در ایران
شاید یکی از آفات بررسی نکردن رویداد تاریخی، توجه نکردن به شرایط و مقتضیات زمان خود رویداد است. مسئله ادامه یافتن جنگ پس از فتح خرمشهر نیز از این قالب مستثنی نیست. در ایران پس از آزادسازی خرمشهر، جو و افکار عمومی به صورتی شکل گرفته بود که مردم خواستار تنبیه متجاوز ( عراق ) و ورود به خاک این کشور را داشتند. حتی آوارگان و مردم عراق که در ایران بودند هم در مقابل مجلس شورای اسلامی دست به تجمع زده و خواستار ورود ایران به خاک عراق شدند. از طرفی از روز آغاز جنگ جوانان زیادی در ایران جان خود را در مقابله با ارتش رژیم عراق از دست داده بودند. افراد زیادی نیز مجروح و جانباز شده بودند و مطالبات فراوانی مبنی بر این که ایران نباید از تنبیه عراق دست بکشد داشتند. شاید این نکته جز مهم ترین دلایل باشد که کمتر به آن توجه شده است و بسیار کم مورد بررسی قرار گرفته است.
اما آقای هاشمی رفسنجانی نماینده امام خمینی در شورای عالی دفاع در خطبه های خود در نماز جمعه تهران سه ادله اصلی برای ورود به خاک عراق را مطرح میکنند و معتقند که دلایل فرعی زیادی نیز در پشت این ادله وجود دارد. ایشان به عنوان یکی از تصمیم گیرها، پایان جنگ، گرفتن حقوق و آزادی مردم عراق را به عنوان سه دلیل ایران برای ورود به خاک عراق تشریح میکنند. این سخنرانی در روز ۵ مرداد ماه سال ۱۳۶۱ بعد از شروع عملیات رمضان انجام شده است.(هاشمی،۱۳۹۱: ۱۹)
۵-۳.ایران همچنان پیشگام صلح
همچنان که ایران در تدارک حمله به خاک عراق و عبور از مرز برای رسیدن به نزدیکی شهر بصره بود، صحبت های عمومی امام خمینی رهبر جمهوری اسلامی ایران و فردی که تبیین کننده استراتژی ایران بود در مورد صلح حائز اهمیت است. در حقیقت ایران در آن هنگامی که معتقد به ادامه جنگ است تلاش های خود را برای صلح نیز انجام میدهد. امام خمینی در روز ۳۱ خرداد ماه سال ۱۳۶۱ درباره اعزام هیئت های صلح به ایران و عراق که مورد قبول هر دو طرف باشند گفتند: اشخاصی بیایند که طرفین قبول دارند و بنشینند و ببینند که ما به عراق حمله کردیم یا عراق به ما. خرابی هایی را که آنها وارد کردند ببینند و بروند شهرهای آن ها را هم ببینند. این نشان از آن است که ایران همچنان بر حق قانونی خود نیز تاکید میکند.(جمشیدی؛نخعی؛فوزی،۱۳۷۴: ۹۱)
۵-۴.موقعیت سیاسی و نظامی عراق در آستانه عملیات رمضان
پس از موفقیت ایران در عملیات های چهارگانه و آزادسازی سرزمین های جنوبی در اشغال ارتش عراق، نیروهای ارتش عراق به طور کلی روحیه خود را برای هرگونه اقدامی آفندی و تهاجمی مجدد علیه مواضع ایران از دست دادند. دیگر برای عراق به وضوح مشخص شده بود که باید به هر طوری شده است از شهر بصره دفاع کند. کمک های اطلاعاتی آمریکا به این کشور نیز باعث شده بود از نیت آینده ایران با خبر بشود. بنابراین عراق میبایست تصمیم را اتخاذ کند که مانع از ورود نیروهای ایرانی به خاک خود بشود. صدام حسین به بهانه عقب نشینی در طول فاصله مابین عملیات های بیت المقدس و رمضان اقدامات فراوانی را انجام داد. آقای حسین اردستانی ۱۸ اقدام را برشمرده است:

1. 1. “عقب نشینی سراسری به مرزهای بین المللی و آرایش جدید در خط های دفاعی

1. 1. دفاع مطلق در زمین و هجوم در سایر جبهه ها

1. 1. تعیین جنگ به عنوان اولیت اصلی کشور ( صدام حسین تمام امکانات وزارت خانه های عراق را در جنگ بسیج کرد و برای هر وزارت خانه و سازمان دولتی، ماموریت مشخصی را تعیین نمود )

1. 1. پوشش ضعف های خطوط دفاعی

1. 1. کاهش خط های پدافندی

1. 1. صرفه جویی در قوا و حل مسئله گسترش

1. 1. کم کردن فاصله عقبه خط مقدم و ایجاد پیوستگی میان آنها

1. 1. فراخوانی و بسیج همه جانبه نیروی انسانی

1. 1. توسعه سازمان رزم با تشکیل یگان های جدید

1. 1. تقویت یگان های پیاده

1. 1. استفاده از تیپ های سه رقمی ( جدید ) در خط و خارج کردن یگان های سازمانی ( منظور از تیپ های سه رقمی، تیپ های جیش الشعبی یا ارتش خلقی عراق می باشند. )

1. ایجاد نیروی احتیاط متمرکز ( و متحرک ) در سطح سپاه ها

-۰٫۳۶

-۱٫۳۵

۴-۲-۳ کنترل ترمز فعال
در شکل ۴-۱۳، مسیر هدف در مانور تغییر مسیر دوگانه روی سطح خشک (۲/۰=μ) با سرعت اولیه km/h120 و مسیر طی شده خودرو در دو حالت حلقه­باز و حلقه بسته نشان داده شده است.
شکل ۴-۱۳ مانور تغییر مسیر دوگانه برای سیستم ترمز فعال

با توجه به توضیحاتی که در خصوص تعقیب مسیر خودرو در بخش ۳-۳-۱ داده شد، چون سیستم ترمز فعال هم­زمان هر دو متغیر نرخ چرخش و لغزش جانبی را کنترل می­ کند، بایستی منجر به تعقیب بهتر مسیر مطلوب نیز بشود. شکل ۴-۱۳ و جدول ۴-۳ مؤید این مطلب هستند (۹% کاهش در بیشینه انحراف از مسیر).
همان طور که در بخش ۳-۳-۳ شرح داده شد، کنترلر ترمز فعال، وظیفه تعقیب نرخ چرخش مرجع و تنظیم زاویه لغزش جانبی را بر عهده دارد. شکل­های ۴-۱۴ و ۴-۱۵ نشان می­ دهند که کنترلر متغیرهای مورد نظر را به نحو بسیار مطلوب تعقیب و تنظیم کرده است (۵۵% کاهش بیشینه خطای تعقیب نرخ چرخش و ۲۹% کاهش بیشینه زاویه لغزش).
شکل ۴-۱۴ پاسخ نرخ چرخش برای سیستم ترمز فعال
شکل ۴-۱۵ پاسخ دینامیک جانبی برای سیستم ترمز فعال
برای بررسی تأثیر عملکرد زیرسیستم ترمز فعال بر دینامیک غلت خودرو، نمودارهای شکل ۴-۱۶ در زیر آورده شده ­اند. ملاحظه می­ شود که تغییر نامطلوبی در زاویه غلت و انتقال وزن جانبی ایجاد نشده است.
شکل ۴-۱۶ پاسخ دینامیک غلت برای سیستم ترمز فعال
نقطه ضعف اصلی سیستم ترمز فعال، کاهش ناخواسته سرعت خودرو می­باشد. این مسئله، به روشنی در نمودار شکل ۴-۱۷ و جدول ۴-۳ نمایان است. سیستم ترمز فعال منجر به کاهش سرعت خودرو تا حداکثر km/h 12 گردیده است؛ در حالی که خودروی بدون کنترل، حداکثر حدود km/h 5 کاهش سرعت داشته است. از حدود ثانیه پنجم به بعد، خودرو دوباره در مسیر مستقیم قرار می­گیرد و ترمز فعال نیاز به ادامه ترمزگیری ندارد. بنابراین، مجدداً سرعت خودرو افزایش می­یابد.
شکل ۴-۱۷ پاسخ دینامیک طولی برای سیستم ترمز فعال
شکل ۴-۱۸، گشتاور چرخ­ها (تلاش کنترلی) را نشان می­دهد. در این نمودار مشخص است که در ثانیه دوم، کنترلر برای اصلاح بیش­فرمانی حین گردش به چپ، روی چرخ راست جلو و در ثانیه چهارم برای اصلاح بیش­فرمانی حین گردش به راست روی چرخ چپ جلو ترمز می­گیرد. در سایر لحظات نیز، کنترلر برای اصلاح خطاهای کوچک و حصول نرخ چرخش مرجع و کاهش لغزش جانبی، با شدت کمتری ترمزگیری­های متوالی می­نماید.
شکل ۴-۱۸ نمودار تلاش کنترلی برای سیستم ترمز فعال
مقایسه کمّی مقادیر کاهش خطا برای متغیرهای مختلف در جدول ۴-۳ نشان می­دهد که کاهش خطاها نسبت به خودروی بدون کنترل، برای دو متغیر نرخ چرخش و لغزش جانبی که کنترل آنها به سیستم ترمز فعال واگذار شده است، چشمگیر بوده است. ضمناً، شتاب جانبی نیز به تبع نرخ چرخش، رفتار بسیار بهتری نسبت به خودروی بدون کنترل نشان داده است.
جدول ۴-۳ مقایسه بیشینه خطا با خودروی بدون کنترل برای سیستم ترمز فعال

|r-r_target|

β

|a_y-a_y,target|

RI

|y_e|

|u-u_d|

بدون کنترل

۰٫۵۵

۶٫۹۴

۱٫۸۲

۰٫۶۶

۰٫۷۹

۱٫۲۹

ترمز فعال

۰٫۲۵

۴٫۹۳

۰٫۷۶

۰٫۶۴

۰٫۷۲

۶ ـ وسیله ای برای انجام امور روزمره اعضا

۷ ـ سرمشقی برای رشد اخلاقی و عقلانی تا جایی که بعضاً گروه همسن، ضمن جایگزین نقش پدر و مادر شدن افراد را نیز مورد حمایت قرار می دهد.^[۶۸]
در میان نوجوانان عضویت در گروه همسالان مهم ترین دلیل در جهت گرایش به مواد مخدر است تقریباً در ۶۰ درصد موارد اولیه مصرف به دنبال تعارف دوستان رخ می د هد گروه همسالان به خصوص در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار مؤثر هستند بعضی از دوستی ها صرفاً حول محور مصرف مواد شکل می گیرد و نوجوانان به تعلق به یک گروه نیازمندند و اغلب پیوستن به گروه هایی که مواد مصرف می کنند بسیار آسان است هر چند پیوند فرد با خانواده و مدرسه و اجتماعات سالم کمتر باشد احتمال پیوند او با این قبیل گروه ها بیش تر می شود.
در گزارشی که مؤسسه ملی سوء مصرف مواد آمریکا ارائه کرده آمده است در تحقیقی که بر روی نوجوانان سنین ۱۲ تا ۱۷ ساله صورت گرفته بیش تر از ۶/۱۱ درصد از آن ها در یک ماه قبل از مطالعه مصرف مواد غیر قانونی داشته اند ماری جوانا(حشیش) اصلی ترین ماده غیر مجازی است که توسط این گروه مصرف شده است در سال ۲۰۰۲، ۲/۸ درصد نوجوانان بیان کرده اند که در یک ماه اخیر مصرف ماری جوانا داشته اند.
در نظر سنجی که از ۱۰۰ معتاد بستری شده در بیمارستان ونک در سال ۱۳۶۵ به عمل آمده ملاحظه گردیده است که ۶۰ درصد از آنان توسط دوستانشان با مواد مخدر آشنا شده اند.
فشار برای مصرف مواد بیش تر ناشی از آن است که می خواهند از سوی دیگران مورد پذیرش قرار گیرند احساس تعلق کنند و مورد توجه قرار گیرند به عبارت دیگر عامل مهمی که باعث می شود نوجوانان تحت تأثیر همسالان مواد مصرف کنند نیاز به پذیرش از سوی همسالان است و ناتوانی در «نه گفتن» به پیشنهاد همسالان اهمیت کمتری دارد در جوامع امروزی ما هجوم پیام ها و بمباران اطلاعات نوجوانان را به سمت مصرف سیگار کشیدن و تشویق و ترغیب می نماید کسرت این پیام ها نوجوان را متقاعد می کند که همراه و همسو با اجتماع حرکت کنند و به آن ها ملحق شوند گسترش و رواج بیش از حد مواد در جامعه موجب کم رنگی قبح موضوع شده است و این خیال را در ذهن می پروراند که چون اکثر افراد مواد مصرف می کنند بنابراین اگر ما هم مصرف کنیم عملی عادی و بهنجار است.
واقعیت این است که نوجوانان نسبت به مصرف مواد و سیگار توسط همسالانشان برآورد درستی ندارند و تعداد آن ها را بیش تر تخمین می زنند بنابراین نظر خود نوجوانان هنگامی که از سنین کودکی وارد نوجوانی می شوند از دوستان و همسالان خود بیش تر یاد می گیرند تا خانواده اما یافته های پژوهشی نشان می دهد همان نوجوانان ترجیح می دهند راجع به موضوعات مهم گوناگونی از طریق والدینشان اطلاعات کسب کنند با این که در دوران نوجوانی تحت تأثیر یادگیری از دوستان و همسالان افزایش می یابد با این حال اگر در طی سنین اولیه زندگی والدین رابطه قوی و مستحکمی با فرزندان برقرار کرده باشند تأثیر والدین همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند.
د: محیط شغلی(حرفه ای)
هر فردی با توجه به آمال و آرزوها و اهدافی که دارد و یا بالاجبار برای رفع حوائج زندگی روزمره شغلی را برای خود انتخاب می کند اشتغال به کار و یا حرفه و یا کسب سبب ثبات و آرامش درونی و انطباق با زندگی عادی اجتماعی می گردد. گاهی افراد از روی استیصال برای امرار معاش شغلی را که با قدرت جسمی و وضع روانی، ذوق و استعدادشان تطابق ندارد می پذیرند عدم رضایت باطنی از شغلی که بدان اشتغال دارند سبب ناراحتی روانی و عدم ثبات شده زمینه را برای ارتکاب جرائم مختلف آماده می نماید.
طرز برخورد و رفتار کارفرما یا سرپرست و یا مافوق و سایر همکاران در ارضای خاطر شاغلین حائز اهمیت خاصی است فقدان موقعیت شغلی عدم تأمین و تهدید به بیکاری یأس از فراهم نبودن وضعیت برای ترفیع بسیاری از افراد را مقید به مشاغلی می کند که اگر بتوانند آن را ترک می نمایند در چنین شرایطی بازده کمتر و فرد شاغل عصبی، بی علاقه و بی تفاوت بوده و احساس مسئولیت نمی کند نوع شغل که مبین وضع اقتصادی و میزان درآمد خانواده است در بروز جرائم مختلف تأثیر دارد.^[۶۹] نوع شغل و گروه های شغلی فرد و پدر و مادر او در تمام شئون زندگی جوان تأثیر تعیین کننده ای بر جای می گذارد یک پژوهش محلی نشان داده است که در میان دارندگان مشاغل رانندگی (اتوبوس های بین شهری، تاکسی، مینی بوس و تریلی) به دلیل اقتضای شغلی و رفت و آمد مداوم بین مناطق مختلف داخل و خارج کشور، امکان گرایش آنان به حمل مواد مخدر و نهایتاً کشانیده شدنشان به سوی مصرف این مواد بیش از مشاغل دیگر است.^[۷۰] همچنین تحقیق دیگری که در سال ۱۳۸۲ انجام شده بیانگر این مطلب است که افرادی که دارای شرایط سخت شغلی هستند بیش تر از سایرین در معرض اعتیاد می باشند به عنوان مثال بین عامل انرژی بدنی و اعتیاد در برخی از مشاغل رابطه وجود دارد و این رابطه در حرفه رانندگی وجود دارد و پردازش داده ها نشان می دهد که در حرفه رانندگی عامل انرژی بدنی تأثیر زیادی بر میزان اعتیاد افراد دارد بدین صورت که رانندگان نسبت به نگهبانان، کشاورزان، افراد بی کار و مشاغل آزاد در برابر اعتیاد در عامل انرژی بدنی آسیب پذیرند.^[۷۱]
هر چند نوع کار و فعالیتی که انسان انجام می دهد در گرایش یا عدم گرایش آنان به مواد مخدر می تواند مؤثر باشد ولی در عین حال به صورت یک قانون کلی و عمومی نیست اشخاص معتاد به مواد مخدر را در طبقات مرفه بیش تر موزیسین ها، گروه های جاز و برخی از هنرمندان هنرهای مبتذل تشکیل می دهند و بیش تر این نوع هنرمندان در مسیر اعتیاد قرار گرفته می گیرند در ایران بیش مصرف کنندگان ماری جوانا را افراد ثروتمند و مرفه و گاه مردم توسط نیمه آگاه تشکیل می دهند حال آن که در آمریکا بیش تر مصرف کنندگان ماری جوانا را دانشجویان دانشکده ها تشکیل می دهند درصد مبتلایان به مواد مخدر در جامعه ما هنوز به علت مغایرت با فرهنگ به هنجار و عادی نیست در حالی که در آمریکا معرف برخی از مواد مخدر مثلاً ماری جوانا تا حدودی برای نسل جوان عادی و به هنجار گردیده است.
تریاک نیز در جامعه ما بیش تر به افراد مسن و از کار افتاده و حتی بیکار اختصاص داشته ولی متأسفانه در این روزها در اغلب مجلس و میهمانی ناخودآگاه به صورت یک وسیله پذیرایی از میهمانان درآمده است. هروئین بیش تر به وسیله بعضی از هنرمندان و هنرپیشگان فیلم های مبتذل مصرف درآمده می گردد و حتی وسیله ای برای نگهداری آنان در کارهای هنری مبتذل گردیده است و این مسئله ای است که اغلب جوامع با آن مواجه هستند مثلاً در آمریکا بیش ترین افراد معتاد به هروئین را علاوه بر هنرمندان و هنرپیشگان کارمندان اداری و کارکنان فروشگاه ها و کارگران متخصص تشکیل می دهند کارکنان گروه پزشکی هم در آن جامعه در اعتیاد به برخی از مواد مخدر سهم عمده ای دارند چون خیلی راحت تر و ارزان تر از دیگران می توانند به این مواد دسترسی پیدا کنند.
طبق گزارش کمیسون مواد مخدر از هر یکصد پزشک یک نفر به مواد آرام بخش، معتاد است در حالی که بین مردم عادی این نسبت به ازای هر سه هزار نفر یک نفر است در انگلستان هفده درصد پزشکان به مواد آرام بخش اعتیاد دارند علتش این است که علاوه بر در دسترس بودن و ارزان بودن برای این گروه، آنان خوب می دانند که این مواد برای افراد خسته چه تأثیراتی دارد در حالی که در ایران پزشکان به این گونه مواد تا به این حد معتاد نیستند چون در جامعه ما عملی عادی و بهنجار نیست در اغلب جوامع بیش ترین معتادان در این زمینه را افراد مرفه و ثروتمند در عین حال پر مشغله تشکیل می دهند زیرا هم پول کافی برای رفتن به دکتر و خرید دارو دراند و هم بیش از ظرفیت بدنشان به عیاشی های خسته کننده مثلاً ارتباط جنسی و یا قمار بازی و امثال آن می پردازند و برای رفع این گونه خستگی ها ناگزیر از مصرف مواد آدم بخش هستند که این گونه مواد نیز خود اعتیادآور و مضرند.^[۷۲]
هـ : در دسترس بودن مواد مخدر
یکی از مهم ترین عوامل اعتیاد در دسترس بودن مواد مخدر است چون چیزی که به آسانی در اختیار مردم قرار گیرد گرایش به آن آسان تر صورت می پذیرد در ایران به تجربه ثابت شده که اجازه مصرف تریاک حتی طی شرایطی خاص برای عده مخصوصی به اعتیاد جوانان کمک کرده است چون حتی گرفتن اجازه مصرف برای عده ای وسیله درآمد شده است که هم به نابودی افراد جامعه کمک می کند و هم رشد اجتماعی و اقتصادی جامعه را که به وجود نیروی انسانی کار ساز نیاز دارد متوقف می نماید.
آن چه مهم است آن که میزان مصرف مواد مخدر با قیمت آن نسبت معکوس دارد هر چه قیمت مواد کاهش یابد تعداد افرادی که بتوانند آن را تهیه کنند افزایش می یابد همچنین سهل الوصول بودن مواد به تعداد مصرف کنندگان آن می افزاید.
در تحقیق های گوناگون ثابت شده است که در محل های کشت و ساخت مواد مخدر اعتیاد شایع تر است بسیاری از آلودگان و استعمال کنندگان مواد مخدر یا در کار کشت آن بوده اند یا قاچاقچیان این چنین سموم کشنده ای می باشند و چاهی را که برای دیگران آماده کرده اند خود نیز در آن سقوط کرده اند. به همین دلیل است که در هر جامعه ای که مواد مخدر هست اعتیاد هم وجود دارد و هر قدر فراوانی این مواد بیش تر باشد تعداد معتادان بیش تر خواهد بود. فراوانی و در دسترس بودن این مواد نه تنها عامل مهمی در اشاعه اعتیاد است بلکه مانع بزرگی برای ترک به حساب می آید و چه بسا معتادانی که برای دفعات مکرر ترک کرده اند ولی دوباره به دلیل در دسترس بودن مواد مخدر به مصرف آن ها مبادرت ورزیده اند. در تأیید این ادعا تحقیقی که در سال ۱۳۸۲ بر روی تعدادی از مصرف کنندگان مواد مخدر صورت گرفته نشان می دهد بالغ بر ۹۰ درصد از پاسخگویان به تأثیر تسهیلات اجتماعی در زمینه مصرف مواد مخدر اشاره نموده و ۷۶ درصد اذعان نموده اند که در شرایط سخت حاضر به ادامه مواد مخدر نیستند مع هذا ۸۷ درصد اظهار داشته اند که به راحتی مواد مخدر مصرفی خود را تهیه و تأمین می کنند.
شکی نیست که وفور مواد مخدر حتی سیگار در جامعه و سهل الوصل بودن آن و نیز عدم برخورد اصلاحی و یا کیفری و قاطع با معتادان و سوداگران مرگ از سوی دولت و یا مراجع قانونی و ذیربط موجبات گسترش و سرایت اعتیاد به دیگر افراد جامعه را فراهم کرده و همچون یک بیماری مسری به دیگر اعضای سالم ملت سرایت می نماید که در آن صورت چون خواسته همگان است جلوگیری از آن امکان پذیر نمی باشد.^[۷۳] و در مقابل هر قدر مواد در محیط زندگی فرد نایاب تر و یا گران تر باشد احتمال مواجهه و مصرف کاهش می یابد.
شایان ذکر است که در سال های اخیر قرص های روان گردان جدید به وجود آمده که هم از نظر سهولت دسترسی و هم از جهت ارزانی قیمت باعث گسترش اعتیاد در بین جوانان و نوجوانان گردیده است این قرص ها که به اکستازی معروف اند چون غالباً شفاف و بی رنگ هستند در کشور ما با لقب شیشه مورد استفاده قرار می گیرند. باید توجه داشت که مسئله اعتیاد علاوه بر ضرر و زیانی که به جان و مال معتاد وارد می کند در دراز مدت موجب انحرافات و جرایم دیگر نظیر ولگردی، سرقت، جیب بری، کیف قاپی، گدایی و مسائل منکراتی نیز می گردد. در حال حاضر فروشندگان مواد مخدر در کشورهای اروپایی برای یافتن مشتری، زحمت چندانی ندارند بلکه نوجوانان نادان و ساده دل را به آسانی معتاد کرده و از آن ها مشتری و یک فروشنده مجانی و افتخاری برای خود می سازند زیرا جوانی که معتاد شد و پولی برای خرید مواد نداشت مجبور است که برای سوداگران مرگ تلاش کرده و روزانه مقداری مواد را بفروشد تا در آخر شب یک بسته یا یک قرص برای رفع اعتیادش به وی بدهند.^[۷۴]
و: محیط تحمیلی
مراد از محیط تحمیلی، محیطی است که بزهکار پس از بازداشت و پس از محاکمه و محکومیت مخصوصاً به کیفر سالب آزادی در آن افتاده است محیط تحمیلی فقط زندان نیست بلکه مجموعه ای است که به وسیله نظام عدالت کیفری (پلیس و دادگاه ها) تشکیل شده است که اعم از زندان و شامل مراکز اقدامات تأمینی و تربیتی و مراکز بازپروی معتادان می باشد.
مسئله ای که در محیط تحمیلی مطرح می گردد دانستن این نکته است که زندگی در این محیط تا چه اندازه در تقویت شخصیت بزهکار مؤثر است و آیا او را برای تکرار جرم شرطی می سازد یا به عکس همان طور که از وظیفه عدالت کیفری انتظار می رود او را از این عمل منصرف می کند.^[۷۵]
محکومیت به زندان با هدف اصلاح رفتار مجرمان در ارتباط است یعنی با بازپروری مجرمان به منظور تبدیل آنان به شهروندان مطیع قانون. زندانی کردن یکی از شیوه های مجازات خلافکاران و حمایت از شهروندان در برابر آنان است اما اصل اساسی نظام زندان بهبود بخشیدن فرد به منظور ایفای نقش هماهنگ و مناسبی در جامعه است آیا زندان ها بر روی کسانی که برای دوره زمانی معینی در آن ها نگهداری می شوند چنین تأثیری دارند؟ مدارک و شواهد قویاً نشان می دهد که ندارد.
زندانیان به طور کلی آن گونه که زمانی معمول بود دیگر از نظر جسمانی مورد بدرفتاری واقع نمی شوند اگر چه کتک زدن به هیچ وجه ناشناخته نیست اما زندانیان از بسیاری از انواع دیگر محرومیت رنج می برند آن ها نه تنها از آزادی شان محروم گردیده اند بلکه از درآمد مناسب مصاحبت و همدلی خانواده هایشان و دوستان پیشین روابط جنسی خلاف، لباس خودشان و وسایل شخصی دیگر محرومند. آنها غالباً در وضعیت بسیار شلوغی زندگی می کنند و ناچارند روش های انظباطی سخت و دسته بندی گروهی و یکنواخت زندگی روزانه شان را بپذیرند زندگی در این شرایط به جای این که رفتار زندانیان را با هنجارهای جامعه سازگار کند گرایش به گسترش شکاف بین زندانیان و جامعه خارج دارد زندانیان ناچارند با محیطی کاملاً متفاوت با بیرون سازش کنند و عادات و نگرش هایی را که در زندان فرا می گیرند اغلب درست عکس آن چیزهایی است که می بایست فراگیرند بنابراین شگفت آور نیست که میزان تکرار جرم یا خلاف توسط کسانی که قبلاً در مؤسسات اصلاح خلافکاران یا زندان بوده اند به نحو نگران کننده ای زیاد است. بیش از ۶۰ درصد مجموعه افرادی که پس از گذراندن محکومیت از زندان آزاد می شوند به فاصله چهار سال پس از جرایم اولیه شان دوباره دستگیر می شوند میزان واقعی تخلف مجدد احتمالاً زیادتر از این است زیرا بدون شک برخی از افرادی که به فعالیت های تبهکارانه باز می گردند گرفتار نمی شوند. مخالفان محیط زندان را به کارگاه آموزشی بدی و فساد تشبیه کرده و بر این باورند که زندان محل گرد آمدن کسانی است که به بدی آلوده شده اند در چنین محیطی هیچ کس نمی تواند تجربه کارهای خوب را به دیگری انتقال دهد و هر کس به نوعی در معرض بد آموزی و فساد قرار می گیرد.^[۷۶] از مهم ترین معضلات موجود در زندان ها معضل وارد کردن مواد مخدر و استعمال و خرید و فروش آن مواد در زندان است. از آن جایی که مجازات معتادان حداکثر چندین ماه حبس می باشد به دلیل عجز از پرداخت آن به جز این که استعمال کنندگان تفننی مواد را با توزیع کنندگان جزء آشنا ساخته و شبکه میانی مواد مخدر را تقویت می کند نتیجه دیگری ندارد.^[۷۷]
ساختار زندان ها، خرده فرهنگ زندانیان و نگرش گروهک های اجتماعی هر کدام به طور مجزا در رفتارهای پر خطر از جمله مصرف مواد مخدر سهیم می باشند اما عواملی نیز به طور اختصاصی در محیط زندان در ایجاد اعتیاد و مصرف مواد مخدر مؤثرند زندانی علاوه بر مشکلاتی که در بیرون از زندان دارد مشکلات خاص زندان را نیز تحمل و تجربه می کند در بیرون زندان محیط انتخاب و نحوه زندگی، انتخاب لباس و غیره وجود دارد اما در زندان توانایی انتخاب و حق انتخاب در بسیاری از فعالیت های شخصی و اجتماعی از افراد سلب می شود این تجربه دردناک برای هر انسانی تکان دهنده است و توأم با فشارهای روانی می باشد این حالت منجر به واکنش هایی از جمله خشم، ناکامی، سردرگمی، اضطراب، نا امیدی و افسردگی خواهد شد این واکنش ها زمینه های مساعد برای سوء مصرف مواد را فراهم می آورد از دست دادن خانواده و تمایل همسران زندانی به طلاق گرفتن و کاهش وابستگی به خانواده و انقطاع از ایشان آرامش زندانی را سلب می نماید لذا زندانی حمایت خانوادگی را از دست می دهد و ویژگی هایی نظیر تحمل پذیری کم نسبت به ناکامی ها و ضعف در مهار تکانه ها فرد را مستعد مصرف مواد می کند. زندانی شدن افراد جوان و کم تجربه آنان را در معرض مشاهده رفتارهای قرار می دهد که ضد اجتماعی، غیر قانونی و ناهنجار هستند. در این باره که می گویند زندان دانشگاه خلافکاری است حقایقی وجود دارد زندانیان جوان به راحتی تحت تأثیر زندانیان و مجرمان کارکشته قرار می گیرند به خصوص توجه به این نکته مهم است که افراد با سابقه سعی دارند افراد جوان را مورد سوء استفاده قرار دهند و از موقعیت پیش آمده بیش ترین استفاده را ببرند احتمال این که مجرمان بخواهند از مجرمان معروف تر و مجرم تر تقلید نمایند و بیش تر خود را درگیر رفتار مجرمانه کنند بسیار زیاد است برخی افراد برای اولین بار در زندان با مواد مخدر سر و کار دارند و موقعیت فیزیکی اجتماعی و روانی زندان زمینه مناسبی برای سوء مصرف مواد مخدر در زندان را فراهم می کند.^[۷۸]
مسئله وارد کردن مواد مخدر در زندان ها برای سازمان زندان ها به صورت یک معضل درآمده است مجرمان زندانی با شیوه ها و ترفندهای گوناگون، مواد مخدر را به زندان وارد و اقدام به توزیع و استعمال آن می کنند ورود مواد مخدر به زندان ممکن است به چند طریق صورت گیرد:
۱ ـ جاسازی بدنی توسط متهمان تازه وارد و یا محکومانی که از مرخصی باز می گردند از طریق روش بلع یا انباری.
۲ ـ در ملاقات حضوری زندانیان با خانواده هایشان از طریق جاسازی در کالاهای مورد نیاز زندانیان، مانندکفش ورزشی، مواد غذایی و پوشاک و …
۳ ـ پرتاپ کردن مواد مخدر در زمان هواخوری و یا ورزش زندانیان به داخل حیاط زندان با قرار قبلی
۴ ـ به واسطه خیانت مأموران (سرباز یا کادر زندان) و یا کسانی که برای خرید مواد غذایی و سبزیجات و میوه به بیرون می روند و …
۵ ـ به دست آوردن و بلعیدن مواد حین نقل و انتقال یا رفت و آمد بین دادگاه و زندان و …
در حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر از زندانیان کشور را معتادانی تشکیل می دهند که برای بازپروری و ترک اعتیاد روانه زندان شده اند و تعداد ۶۰ تا ۷۰ هزار نفر از زندانیان را سایر مجرمان مواد مخدر تشکیل می دهند که برای تحمل کیفر روانه زندان شده اند لذا فراوانی مواد مخدر و عرضه آن در زندان رابطه مستقیم با اعتیاد زندانیان خواهد داشت.^[۷۹]
زندانیان در زندان فرصت زیادی برای استفاده از فکر و قوه تخیل خود دارند اگر این نیرو در جهت مثبت و در راه اصلاح به کار گرفته نشود قطعاً از این نیرو در جهت خلاف و ارتکاب بزه استفاده خواهند کرد از جمله تأثیرات دیگری که زندان بر افراد معتاد بر جای می گذارد پیامدهای بر چسب خوردن زندانیان است این فرایند در جامعه ای مانند زندان دارای ۲ مرحله است در مرحله انحراف اولیه فرد از هنجارهای اجتماعی سر بر می تابد اما بر چسب نمی خورد و افراد جامعه هنوز برای او احترام قائلند و او را منحرف نمی دانند اما در مرحله انحراف ثانویه رفتار انحرافی توسط افراد مهم جامعه مثل دوستان، والدین، پلیس و دادگاه علنی و آشکار می گردد و مراسم بی آبرویی فرد برایش اتفاق می افتد و در این صورت شخص محکوم به عملی انحرافی می شود و لذا بر چسب هایی مانند سارق، معتاد و ولگرد و غیره را از دیگران دریافت می دارد و در همان قالب یاد شده (مثلاً معتاد) باقی می ماند.^[۸۰]
به طور کلی برای کاهش اثرات محیطی زندان در ایجاد اعتیاد و دوام آن می توان اقداماتی انجام داد از جمله این که قاچاقچیان مواد مخدر را از دیگر زندانیان و معتادان جدا نگهداری کنیم و با برخورد شدید با سوداگران و ممنوع الملاقات کردن آن ها در طول دوره تحمل حبس به منظور عدم ارتباط آنان با محیط خارج از زندان و عدم اعطای مرخصی به آنان و محروم نمودن این طبقه خلافکار از امتیازات رفاهی از قبیل زندان باز و غیره و همچنین نگهداری معتادان جدا از دیگر مجرمین و برخورد بیمارگونه و درمان آنان در دوران حبس و نظارت بر اوقات فراغت ایشان در زندان و برنامه ریزی برای اشتغال ایشان پس از آزادی در اجتماع و تخصیص اعتبارات ویژه جهت رفاه خانواده های زندانیان فقیر و فریب خورده اثرات سوء محیط زندان را مهر نماییم.^[۸۱]
ز: محیط اتفاقی:
محیط اتفاقی که شامل محیط تحصیلی، محیط راهنمایی حرفه ای و محیط سربازخانه در کشورهایی که خدمت نظام را امری اجباری شناخته اند می اشد این محیط ها فی نفسه جرم زا نیستند بلکه به عکس در جهت مقاصد تربیتی هستند در عوض آن چه ممکن است جرم زا باشد از یک سو ناسازگاری یعضی اشخاص با این محیط هاست و از سوی دیگر این واقعیت که این اشخاص اقدام به فرار از نفوذ چنین محیط هایی می نمایند.^[۸۲]
بحث در خصوص محیط های اتفاقی بسیار گسترده است بنابراین به بررسی مهم ترین و تأثیرگذارترین آن ها یعنی محیط تحصیلی (از مدرسه تا دانشگاه) پرداخته می شود. مؤسسات آموزشی در سطوح متفاوت دبستان، دبیرستان و دانشگاه و سایر نهادهای آموزشی مهم ترین ارگان های آموزشی رسمی و جامعه پذیری نسل جوان و آینده ساز هر مملکتی به حساب می آیند پرورش در این سازمان ها ادامه پرورش شخصیت در خانواده است و عوامل موجود در مدرسه وقتی بیش تر تأثیر می کند که در خانواده مسائلی مثل از هم گسیختگی و فقدان مهر و محبت مطرح باشد در ارتباط محصلین با آموزشگاه ها روابطی مثل محیط آموزشگاه ها، رفتار محصلین با یکدیگر، محیط از خانه تا مدرسه و رفتار و مناسبات معلم و شاگرد مطرح می شود.^[۸۳]
کودکان و نوجوانان و جوانان گروه سنی خاصی هستند که بیش از سایر گروه های سنی در معرض خطر و گرفتاری های ضد اجتماعی و انحرافات خطرساز هستند قریب به یک سوم از جمعیت کشور ما را جامعه محصلان از دبستان تا دانشگاه تشکیل می دهند بنابراین ارتقاء سطح اعتماد به نفس و خودباوری، احقاق حق، تشویق به ورزش و ارزش های سودمند اجتماعی معنوی از جمله خدماتی هستند که مدارس و نهادهای آموزشی می توانند برای ارائه آن ها برنامه ریزی داشته باشند.^[۸۴] در محیط های آموزشی نوجوانان و جوانانی از خانواده های مختلف حضور دارند برخی از دانش آموزان از محیط و خانواده هایی اعتیادخیز به مدرسه می آیند و در محیط مدرسه و دانشگاه به راحتی به اشاعه مصرف سیگار و مواد مخدر می پردازند طبق تحقیقات محققین (ایوانر و همکاران ۱۹۷۵) کلاس هفتم یک سن و مرحله بحرانی است که در آن فشارها برای سیگار کشیدن در حالتی سیال قرار دارد در واقع در این زمان اولین آثار بلوغ در پسران دیده می شود ارتباط نوجوانان با همسالان خود افزایش می یابد و با موقعیت های اجتماعی بیش تری رو به رو می گردد دنیای نوجوان بیش از گذشته از والدین و سایر بزرگسالان جدا می شود و دسترسی به او سیگار و مواد مخدر راحت تر صورت می گیرد. یکی از منابع اضطراب دانش آموز در این دوره پذیرش او توسط همسالان است که دانش آموز را با فشار زیادی از سوی همسالان مواجه می سازد میل به استقلال و بزرگ محسوب شدن در او بسیار زیاد است و در مورد آن چه به او آموخته شده است با دیده تردید می نگرد. از سویی به واسطه جمعیت زیاد دانش آموزان مسئولان مدارس نمی توانند بر آن ها نظارت کافی داشته و از سوی دیگر نوجوانان و جوانانی که به طور مداوم در فعالیت های درسی شکست می خورند و پیوسته مورد ملامت و سرزنش مسئولان آموزشگاه ها و اولیای خویش قرار می گیرند لاجرم می کوشند به نحوی شکست را جبران کنند و مفری برای رهایی فکری خود بیابند و از این طریق به مصرف سیگار و مواد مخدر رو می آورند.^[۸۵]
بر اساس مطالعاتی که توسط وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم و ستاد مبارزه با مواد مخدر بر روی دانش آموزان و دانشجویان صورت گرفته ۲۰ درصد دانشجویان و ۱۳ درصد دانش آموزان در معرض خطر اعتیاد معرفی شده اند بر اساس سند تحقیق دانشجویان در ستاد مبارزه با مواد مخدر که بر روی ۷۵ هزار دانشجو انجام گرفته مشخص شده ۲۰ درصد دانشجویان کشور در معرض خطر اعتیاد قرار دارند همچنین بر اساس تحقیقی که در سال ۸۲ صورت گرفته مشخص شد که ۳/۱۳ درصد دانش آموزان در معرض خطر اعیاد هستند. البته این خطر به معنای اعتیاد دانشجویان و دانش آموزان یا مصرف مواد از سوی آنان نیست بلکه به این معنا است که به علت شرایط محیطی در خانواده، مدرسه و جامعه و نیز فقر نشاط، ارتباط با دوستان ناباب و نداشتن انگیزه برای زیستن در معرض گرایش به استعمال مواد مخدر قرار دارند.^[۸۶]
نتایج یک بررسی نشان داد متوسط سنی دانش آموزان برای اولین تجربه استعمال مواد مخدر ۱۳ سال است و ۷/۲۱ درصد آن ها تجربه سیگار را در این سن آزمایش کرده اند. روانشناسان اجتماعی بی توجهی به مصرف مواد و فقدان محدودیت یا مقررات جدی منع مصرف در مدرسه، استرس های شدید تحصیلی و محیطی فقدان حمایت معلمان و مسئولان به هنگام نیاز عاطفی و روانی در زمان بروز مشکلات و طرد شدن از طرف آنان و برآورده نشدن برخی از انتظارات جوانان و نوجوان در اجتماع و محیط خانه را زمینه ساز عامل اصلی گرایش به مواد مخدر در نوجوانان می دانند.^[۸۷]
آسیب شناسان علل گرایش دانشگاهیان به مواد مخدر را متفاوت می دانند و چنین معتقدند که اگر اعتیاد شرایط محیطی، فرهنگی و فردی مناسب را در فرد ببیند به سویش می رود ولی فردی که در این زمینه ها واکسینه شده باشد مقاومت بیش تری در به دام افتادن از خود بروز می دهد. در بررسی آمارها مهم ترین علل گرایش دانشگاهیان به مصرف مواد مخدر این گونه عنوان شده است: ۶/۱۰ درصد از روی کنجکاوی، ۴/۸ درصد برای کسب لذت، ۲/۴ درصد دعوت دوستان و ۸/۲ درصد به خاطر کمبود روابط عاطفی، مشکلات خانوادگی، تسکین دردهای جسمی، بیکاری، ناکامی در ازدواج، شکست یا موفقیت در امتحانات، استرس، نگرانی نسبت به آینده و احساس پوچی و بی هویتی.
اما محققین مهم ترین گرایش جوانان به این مواد را مشکلات روحی ـ روانی و فردی می دانند طبق آمار به دست آمده بیش ترین ماده ای که در بین دانشجویان رواج دارد حشیش می باشد. حشیش شایع ترین ماده مصرف با ۹/۲۸ درصد در مقابل کمترین ماده مصرفی که همان شیره است قرار دارد طبق آمارها ۵/۷۲ درصد از جوانان بعد از ورود به دانشگاه اولین بار مصرف کرده اند.^[۸۸]
افزایش آمارهای گرایش دانشجویان و دانش آموزان نشان از نقش ضعیف آموزش همگانی، آموزش و پرورش و آموزش عالی دارد و این نشان می دهد رسانه های ما نتوانسته اند این مسئله را به خوبی بیان کنند و برای آن برنامه ریزی کنند با توجه به وضعیت روحی و نشاط اجتماعی دانشجویان در می یابیم که مدیران دانشگاهی و حکومتی نتوانسته اند ارتباط لازم را بین نیازهای متنوع جوانان به وجود آورند سخت کردن روز افزون امتحانات پایان ترم و مشکل تر کردن قوانین آموزشی، روز و شب زندگی دانشجویی را آمیخته با کابوس های تاریک کرده و در میزان موفقیت تحصیلی کاملاً تأثیرگذار بوده است در این شرایط حاکم بر روحیه و زندگی جوانان که آمیخته با شعرهای پوچ و هاله هایی از دود و هوای دم کرده خوابگاه است برای فراموش کردن آلام بشری بسیاری از دانشجویان مصرف سیگار و مواد را گریزگاهی خلوت و بی سر و صدا به حساب می آورند.^[۸۹]
نکته ای که بسیاری از صاحب نظران و کارشناسان در رابطه با اعتیاد جوانان و نوجوانان به آن اشاره می کنند مسئله فقدان آموزش های پیشگیرانه است. آسیب شناسان معتثدند که بهترین روش مبارزه با اعتیاد پیشگیری همراه با آموزش است که هشت سال قبل از سن اعتیاد باید آغاز شود یعنی اگر سن اعتیاد را ۱۸ سالگی بدانیم از ۱۰ سالگی باید در این خصوص در مدارس آموزش داده شود این همان نکته ای است که ما به آن بی توجه هستیم زیرا آموزش و پیشگیری از اعتیاد در تنها جایی که دیده نمی شود و به چشم نمی آید در مراکز ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و حتی دانشگاهی است و هیچ آموزشی در این خصوص وجود ندارد حال کودکی که هیچ آگاهی از مواد مخدر ندارد پس از رسیدن به دوران رشد و شکوفایی به علت کمبود آگاهی به دام اعتیاد می افتد.^[۹۰]
ح: محیط تفریح و اوقات فراغت
در دنیای پرآشوب کنونی و با توجه به شرایط پر تنش حاکم بر زندگی انسان امروز اوقات فراغت اگر در رأس امور و معضلات جامعه نباشد دست کم در شمار عمده ترین شاخص های اجتماعی د رجوامع کنونی است فراغت در لغت به معنای آسایش، استراحت، آسودگی و آرامش است همچنین آن را به معنای فرصت، مجال و آسوده شدن نیز به کار برده اند.
اوقات فراغت از دیدگاه های مختلف دارای تعاریف متفاوتی است اما اغلب در این مورد اتفاق نظر دارند که این اوقات فراغت عبارت است از ساعاتی که باید بدون اجبار صرف اموری شود که شخص به آن تمایل دارد و تا حد ممکن نباید با نفع اقتصادی همراه باشد یا منبع درآمدی برای شخص محسوب گردد بلکه باید به کسب تنوع ایجاد سرگرمی و فراهم آوردن امکانات رشد فکری و جسمی در راستای تعالی و رسیدن به ارزش های معنوی مبتنی گردد.^[۹۱]
انسان در عصر صنعت و فناوری به سبب تسلط بر ابزار کار و صنعتی شدن کارها و امکان تولید انبوه با کمترین نیروی کار از فراغت بیش تری برخوردار است از این رو بخشی از اوقات خود را برای استراحت و رفع خستگی و بازیابی مجدد توان و قدرت کار به تفریح اختصاص می دهد. تفریح یکی از حوائج ضروری بشر است و سبب رفع خستگی تسکین اعصاب و آرامش روانی می گردد هرگاه تفریحات سالم مطابق ذوق و سلیقه، آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی و مبانی اخلاقی در گروه های سنی مناسب فراهم نگردد مردم برای گذراندن اوقات فراغت بیکاری به سایر اماکن عمومی گردش بیهوده در خیابان ها، بازی و وقت گذرانی در کوچه ها و قهوه خانه ها پناه می برند. ورزش در ایجاد تعادل بین تن و روان و پرکردن اوقات فراغت و بیکاری و پرورش جسم نقش مهمی ایفا می کند. با شروع دوره بلوغ رؤیاها و خیال پردازی ها توسعه می یابد و جوانان خود را مدام به یک چیز مبهم و مجهول دل بسته و فریفته احساس می کنند و آن را در اماکن عمومی و در بین توده های مردم می جویند بزه کاران حرفه ای و منحرفان با بهره گرفتن از این ضعف جوانان و آشنایی با روحیه آن ها با عنوان کردن این موضوع که دارای احساسات مشترکی هستند و می توانند نیازها و احساسات درونی و میل به استقلال طلبی آنان را ارضاء کنند به عناوین گوناگون با جوانان طرح دوستی می ریزند و همدست و شریک جرم آینده خود را با نهایت زرنگی به دام می افکنند اطفال و نوجوانان که شخصاً قادر به تنظیم برنامه های تفریحی خود در اوقات فراغت نیستند دوستی و معاشرت با این گونه بزهکاران را نسنجیده و از روی غفلت با رضای خاطر می پذیرند اتلاف وقت بی مورد برای اکثر بزهکاران نوعی تفریح محسوب می شود.^[۹۲]
متأسفانه در کشور ما اگرچه زمان برای اوقات فراغت زیاد است ولی نحوه گذراندن آن مشخص نیست لذا این ایام نه تنها کمکی به خلاقیت نمی کند که گاه منشأ بروز مشکلات فردی و اجتماعی همچون بزهکاری و اعتیاد می شود در این صورت رفتار فراغتی فرد نیز تحت تأثیر نوع آموزش اجتماعی و جامعه پذیر شدن وی قرار می گیرد چه بسا افرادی که در ایام فراغت دچار سردرگمی می شوند و برای فرار از سرگشتگی و مشکل بی برنامگی به خیابان ها، پارک ها، سینما ها و هر جا که هیاهو و شلوغی باشد پناه می برند چنین برخوردی با فراغت سبب روی آوردن به ناهنجاری می شود و توجیه اولیه چنین افرادی همراهی با دوستان، سرگرمی، لذت بردن، خود را فراموش کردن و … است. تحلیل های اجتماعی در این زمینه نشان می دهد که بخش وسیعی از بزهکاری ها و ناهنجاری های اجتماعی به دلیل فقدان برنامه های مناسب است بنابراین می توان گفت بی توجهی خانواده ها و مسئولان در قبال اوقات فراغت افراد به ویژه دانش آموزان به نوعی رها کردن آنان در وادی «هر چه پیش آید خوش آید است» در این صورت باید آمادگی پرداخت تاوان اجتماعی اقتصادی و فرهنگی آن را نیز داشته باشیم.^[۹۳]
ط: باروهای غلط
باورها و اعتقادات یک قوم به عنوان یکی از علل گرایش به مواد مخدر قابل بحث است آن گاه که قومی برآن عقیده اند که تریاک دوای هر درد بی درمان است و آن را یگانه عامل سرخوشی و فراموشی مشکلات خود می دانند و می پندارند که با یکی دو بار استفاده معتاد نمی شوند یا معتقدند مواد مخدر برای افراد مسن مفید است از یک طرف و از طرف دیگر این که اغلب مصرف کنندگان مواد مخدر معیارهایی برای خود دارند که با معیارها و ارزش های اجتماعی و ملی متفاوت است از این رو باید با احیای سنت های ملی و مذهبی از فروپاشی شتابان ساختارهای اجتماعی سنتی و اجدادی و تمایل نوجوانان و جوانان به گروه گرایی و خرده فرهنگ های مخلوق ادراک های متفاوت ناشی از فرهنگ های مبتذل جلوگیری کرد.^[۹۴]
یک ضرب المثل انگلیسی می گوید:” آگاهی کم، خطرناک است وقتی افراد به غلط باور دارند که حشیش اعتیاد ندارد و این باور نادرست را از خیلی ها شنیده و پذیرفته اند طبیعی است که در اولین فرصت و امکان بدون هیچ ترسی از آن استفاده می کنند.^[۹۵] رواج دهندگان اعتیاد به خوبی به این نکته پی برده اند که با ایجاد نگرشی مثبت به مواد مخدر و شیوع باورهای غلط در میان افراد جامعه می توانند بازار مصرف خوب و سودآوری به دست آورند متأسفانه به نظر می رسد در حال حاضر در برخی از گروه های جمعیتی کشور نگرش منفی قوی به مواد مخدر وجود ندارد و از بار ارزشی منفی آن کاسته شده است یکی از دلایل عمده مشکل اعتیاد خطر هنجار شدن مصرف مواد مخدر و نگرش مثبت به مواد مخدر و آثار آن می باشد در بعضی جشن ها و مهمانی ها و حتی مراسم عزاداری وجود مواد مخدر و مصرف آن نشانه تشخص و منزلت میزبان تلقی می شود.^[۹۶]
تریاک به عنوان یک دارو جهت تسکین و درمان بعضی بیماری ها معرفی می شود که سبب اعتیاد بعضی از بیماران شده است از جمله این بیماری می توان از فشار خون بالا، دیابت، انواع دردها به خصوص دردهای مزمن و حتی سرماخوردگی نام برد همچنین تریاک را وسیله ای جهت پایین آوردن چربی خون، جلوگیری از سکته های مغزی و قلبی و حتی درمان ناتوانایی های جنسی معرفی کرده اند و آن را جهت افزایش لذت جنسی تجویز می کنند. همچنین مصرف تریاک در میان رانندگان وسایل نقلیه سنگین که مسافرت های طولانی انجام می دهند نسبتاً زیاد است چون مصرف مواد را جهت جلوگیری از خواب آلودگی مؤثر می دانند.^[۹۷]