گفتار سوم:
حق وِتو
مبحث اول:
تعریف حق وتو
وتو کلمه ای در زبان لایتن و به معنای «من مخالفت می کنم» است. البته این واژه ابتدا در مجلس های دوره امپراتوری روم به کار می رفت. یعنی اگر در یک نظام رأی گیری نظر مخالف یک یا چند رأی دهنده فارغ از نتیجه شمارش آراء بتواند نتیجه را ملغی کند در این صورت اصطلاحا می کویند «رأی وتو شده است». و این حالت وقتی پیش می آید که بر پایه آیین نامه رأی گیری نیاز به توافق اتفاق آراء باشد. در این صورت هر یک از رأی دهندگان دارای حق وتو هستند چرا که اگر هر کدام از آنها رأی مخالف بدهند اتفاق آراأ حاصل نمی شود و پیشنهاد مورد نظر به تصویب نخواهد رسید.
بنابراین کشورهای پیروز در جنگ جهانی دوم، در شورای امنیت یازمان ملل متحد دو امتیاز مهم رابه دست آوردند:

عضویت ثابت در شورای امنیت
برخورداری از حق وتو
هر چند حق وتو از همان ابتدا مورد اعتراض کشورهای کوچک و متوسط قرار گرفت ولی این اعتراض ها هیچ تأثیر بر جای نگذاشت و اعضای دائمی شورای امنیت تهدید کردمد که اگر حق وتو نداشته باشند، سازمان ملل را ترک خواهند کرد مثلا ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که در صورت نداشتن حق وتو، این کشور نمی تواند رصایت کنگره که در صورت نداشتن حق وتو، این کشور نمی تواند رضایت کنگره را برای ورود به سازمان ملل جلب کند به همین دلیل مخالفات حق وتو، به ناچار از مواضع خود عقب نشینی کردند. بدین ترتیب حق وتو در شورای اننیت سازمان ملل علیرغم میل باطنی بسیاری از کشورها و با وجود کثرت مخالفت ها به رسمیت شناخته شد.^[۷۵] در عصر حاضر هم که بحث تغییر و اصلاح شورای امنیت مطرح شده است ما شاهد اعتراضات مجدد کشور ها نسبت به وجود حق وتو در شورای امنیت هستیم، لیکن اعضای دائم شورای امنیت همچنان با هر گونه تغییر حق وتو مخالفت می کنند.^[۷۶]
مبحث دوم
علل و چگونگی تشکیل (پیدایش) حق وِتو
از آنجاییکه جامعه ملل در برقراری نظام امنیت جمعی موفق نبوده و نتوانست این نظام را برقرار کند. تدوین کنندگان منشور سازمان ملل متحد در صدد برآمدند تا با اعطای حق رای ممتاز (حق وتو) به اعضای دائم شورای امنیت، صلح جهانی را تضمین کنند. این امتیاز در کنفرانس یالتا از طرف روزولت رئیس جمهور وقت آمریکا پیشنهاد شد و به تائید رهبر انگلستان و شوروی نیز رسید. باید اضافه کرد که کنفرانس یالتا در شبه جزیره کریمه (از ۴ تا ۱۱ فوریه ۱۹۴۵) تشکیل شد و سران کشورهای آمریکا، انگلیس، شوروی که در کنفرانس دامبارتن اوکس در خصوص نحوه رای گیری در شورای امنیت به توافق نرسیده بودند. حق رای ممتاز یا حق وتو را مورد تائید قرار دادند. بنابراین اعضای دائم شورای امنیت با برخورداری از حق وتو و استفاده از آن تصمیم گیری می کنند و تصمیمات شورای امنیت برای اعضای ملل متحد لازم الاجرا است^[۷۷] و اعضای سازمان، الزام آور بودن تصمیمات شورا را پذیرفته اند. چنین نظامی در میثاق جامعه پیش بینی نشده بود.
طبق ماده ۱۶ میثاق جامعه ملل «هرگاه یکی از اعضای جامعه به جنگ توسل جوید مثل این است که با تمام اعضای جامعه وارد جنگ شده است در این صورت اعضای جامعه اولا روابط تجاری و اقتصادی خود را با آن کشور قطع می نمایند و سپس کلیه مراودات مالی و تجاری شخصی میان اتباع دولت خاطی و اتباع کشورهای دیگر را چه عضو جامعه باشند یا نباشند بر هم می زنند. »
البته فقدان ضمانت اجرا برای این مقررات و صلاحدیدی بودن اجرای مجازاتهای فوق علیه کشورهای خاطی از ضعف های عمده ماده مذکور بوده است. ^[۷۸]
در جامعه ملل تشخیص نقض عهد و وضع مقررات تنبیهی و انتخاب نوع مجازات به عهده کشورهای عضو بود و شورا در این قبیل موارد اختیاری نداشت به همین دلیل مجمع عمومی جامعه ملل هم نتوانست مانع تشنجات بین المللی شود ؛ در نتیجه اختلافهای کوچک به بحران های بزرگ مبدل و موجب بروز جنگ خانمان سوز دیگری شد که در گیرودار جنگ جهانی دوم متفقین بر آن شدند تا انجمنی محدود از قدرتهای بزرگ یا نظامی برای حفظ صلح و امنیت جهانی بوجود آورند.
حق وتو در منشور در واقع یک نوآوری نسبت به جامعه ملل محسوب می شود چرا که در جامعه ملل تصمیم گیری بر اساس اجماع صورت می گرفت و این خود نوعی (حق وتو) بود. بنابراین حق وتو به رای منفی هریک از اعضای دائم شورای امنیت به قطعنامه های این شورا اطلاق می شود.
رای منفی فقط در مورد مسایل ماهوی «وتو» تلقی می شود و نه در مسایل آیین کار. بدیهی است رای منفی عضو دائم، حتی زمانی که قطعنامه مربوط به یکی از مسائل اساسی بوده و در مجموع آرای مثبت لازم را کسب نکند، «وتو» محسوب نمی شود.
به رای منفی یکی از اعضای دائم شورای امنیت به بخشی از پیش نویس قطعنامه ای که بعداً در مجموع آن را وتو می کند «وتوی مضاعف» گفته می شود.
تعداد قطعنامه های «وتو» شده از ابتدای تشکیل شورای امنیت تا اول ژانویه ۲۰۰۸ را می توان به ۱۲۳ مورد شوروی سابق، ۸۱ مورد آمریکا، ۳۲ مورد انگلستان،۱۸ مورد فرانسه و ۶ مورد چین را اشاره و نام برد. ^[۷۹]
مبحث دوم:
طرفداران حق وتو
در مقام دفاع ا ز حق وتو، طرفداران این امتیاز به دلایل زیر استناد می کنند:
- حق وتو یک امتیاز قانونی است که کلیه کشورهای موسس و پس از آن، اعضاء جدید سازمان با تصویب منشور برای ۵ عضو دائم شورای امنیت پذیرفته اند.
- اعضای سازمان با تصویب منشور برای ۵ عضو دائم شورای امنیت پذیرفته اند.
- اعضای سازمان با تصویب منشور و به ویژه قبول ماده ۲۵ آن، الزام آور بودن تصمیمات شورا را پذیرفته اند.
از آنجا که ۵ قدرت بزرگ هریک برای خود نظری جداگانه و منافعی خاص دارند کشورهای دیگر طبعا هر کدام تابع این یا آن نظر و منفعت اند، بنابراین وقتی اعضاء دائم شورای امنیت با هم به توافق برسند تمامی کشورهای عضو به لحاظ حق وتویی که هریک از اعضای دائم دارند مطمئن خواهند بود که راه حل کورد نظر گشورهای عضو دائم شورا را درمورد یک مساله آن راه حلی است که از نظر سیاسی و بین المللی معقول و موجه است.
حق وتو عامل متوازن کننده ای در برابر مجمع عمومی است در مجمع عمومی کشورهای بسیار کوچک نظیر کومور و یا سیشل از همان قدرت رای برخوردارند که چین و آمریکا دارا هستند ولی در شورای امنیت که به مسایل اساسی صلح و امنیت بین المللی پرداخته می شود نوعی رای براساس قدرت ملحوظ شده است.
حق وتو عامل بازدارنده در اجرای وظایف شورای امنیت برای حفظ صلح و امنیت نیست زیرا حتی اگر «حق وتو» نیز وجود نداشت قدرت های بزرگ برای تحقق اهداف خویش به عوامل دیگری متوسل می شدند.
«حق وتو» از درگیری و جنگ میان اعضای دائم شورا جلوگیری و ممانعت می نماید و چنانچه حق وتو وجود نداشت، امکان داشت که برخی از قدرت ها سازمان ملل را ترک کنند همچنان که جامعه ملل را ترک کرده بودند. ^[۸۰]
مبحث سوم:
مخالفین حق وتو
مخالفین دلایل مخالفت خود را بر این اساس برشمرده اند:
- حق وتو مخالف اصل تساوی حاکمیت کلیه اعضاء می باشد که در بند ۱ ماده ۲ منشور پیش بینی شده است. ^[۸۱]
- با پذیرش حق وتو هرگونه اقدام از طریق شورای امنیت علیه اعضای دائم غیر ممکن می شود. چنانچه یکی از اعضای دائم شورا نقض صلح و با اقدام تجاوز کارانه کند کشور مزبور می تواند با بهره گرفتن از حق وتو مانع از هرگونه تصمیم گیری شورا علیه آن کشور شود.
به عنوان نمونه می توان به این وقایع اشاره نمود:
الف) در مساله تجاوز شوروی به افغانستان، شورای امنیت طرح قطعنامه ای را مورد بررسی قرار داد که در آن دخالت شوروی محکوم شده بود. این قطعنامه توسط شوروی «وتو» شد.
ب) در قضیه تجاوز آمریکا به گرانادا در سال ۱۹۸۳ نیز شورای امنیت قطعنامه ای در محکومیت آمریکا تنظیم کرد ولی این قطعنامه با «وتوی» این کشور مواجه شد.
با توجه به تعارض منافع اعضای دائم شورا، تصمیم گیری در شورا فلج یا با رکود مواجه می شود و برای نمونه؛
الف: کشورهای فرانسه، انگلستان و آمریکا قطعنامه اخراج آفریقای جنوبی را از سازمان ملل متحد در ۱۹۷۴ «وتو» کردند.
ب: ایالات متحده آمریکا سه قطعنامه درباره تجاوز اسرائیل به لبنان را در سال ۱۹۸۲ وتو کرد.
ج: ایالات متحده آمریکا همراه با انگلستان قطعنامه مربوط به بحران در جزایر مالویناس را در سال ۱۹۸۲ وتو می کردند. ^[۸۲]
گفتار چهارم:
آیین کار شورای امنیت
آیین کار شورای امنیت، نحوه تشکیل جلسات ،دستور کار، ریاست شورا و سایر مسایل مربوطه را تنظیم می کند.
مبحث اول:
جلسات شورا
جلسات شورا به دو دسته جلسه ادواری و غیر ادواری تقسیم می شود
جلسات ادواری: جلسه ادواری شورای امنیت سالی دو بار^[۸۳] و در مواقعی که شورای مذبور تعیین کند برگزار خواهد شد.
جلسات غیر ادواری شورا در هر زمان که مقتضی باشد تشکیل خواهد شد ولی فاصله جلسات نباید بیش از چهارده روز باشد. البته این قاعده همواره مورد رعایت شورا نبوده است مثلا در سال ۱۹۵۹ شورای امنیت فقط ۹ بار تشکیل جلسه داد که این رقم در تاریخ سازمان ملل متحد کمترین رقم مربوط به جلسات شورا محسوب می شود.