سادهترین نمونه این نوع از ترکیببندی صفحه شطرنج میباشد که ترکیبی از خطوط عمودی و افقی است که این خطوط با نسبت مساوی یکدیگر را قطع مینمایند. در این ترکیببندی تضاد بین زندگی و مرگ، حرکت و سکون، ایستایی و نرمش ایجاد میگردد. (قلیزاده، ۱۳۹۰: ۱۰۷)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۳ ترکیب مثلث
این نوع ترکیببندی تا حدودی با ترکیب قرینه شباهت داشته اما از قوانین مخصوص در قرینگی پیروی نمینماید، ترکیب مثلث استحکام زیادی بهاثر میبخشد. (قلیزاده، ۱۳۹۰: ۱۰۹) این ترکیب انرژی و پویایی خاصی در اثر هنری ایجاد مینماید.
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۴ ترکیب اریب
این ترکیب بهعلت وجود خطوط اریب و مایل در اثر هنری ایجاد میگردد. وجود این ترکیب در آثار تجسمی، نمایشی از ناایستایی، بیتعادلی را پدید می آورد. اما هنرمندان معاصر از آهنگ بصری موجود در ترکیب این خط بهره برده و بر اساس آن ساختار آثار خود را خلق مینمایند. (قلیزاده، ۱۳۹۰: ۱۱۱)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۵ ترکیب دایره
دایره شکلی است دورانی که با القای اندیشهی چرخش، بیننده را درون خود کشیده و نشانه ای آغازین از آسمان مسلط بر جهان میباشد و می تواند نمادی از تکامل فردی انسان معرفی گردد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۸۳) در آثار یا ترکیبهایی که در آنها مستقیم یا غیر مستقیم از دایره استفاده شده است، چشم بهنرمی و روانی در کل سطح تصویر بهچرخش در می آید. (قلیزاده، ۱۳۹۰: ۱۰۵) دایره صدایی نرم و ملایم در عین حال نیرومند دارد، کناره گیر میباشد اما در عین حال از گیراترین اشکال هندسی محسوب می شود. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۷۲)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۶ تناسب[۱۴]
تناسب نسبتی تعیین شده، پذیرا گشته و وسیله ارتباط بین گسترهها، فاصلهها، عناصر ترکیبگر، زمان،
فضا، تاریک روشنی، رنگها و …، میباشد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۸۲) مقیاس هر شی یا ساختار در مقایسه با شی و یا ساختاری دیگر، نسبت نامیده می شود و به طورکلی تناسبات مجموعه ای از نسبتها میباشد. (کریر، ۱۳۸۴: ۷) تناسبات را میتوان از طریقکشف و شهود و یا از طریق روابط ریاضی بهدست آورد. (گارت، ۱۳۸۱: ۱۳۲) یکی از مفاهیم بسیار مهم و پرمحتوا در ترکیببندی، استفادهاز نسبتهای طلاییاست. قانون تقسیمات طلایی، در قرن سوم ق.م توسط اُقلیدس فیلسوف و ریاضیدان برجسته یونانی کشف شد. این قانون توسط هنرمندان یونانی و بعد از آن هنرمندان دوران رنسانس در قرن پانزدهم و شانزدهم ایتالیا مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن نیز در آکادمیها و مراکز آموزش هنر، بهعنوان قانونی رسمی در مورد ایجاد تناسبات زیبا پذیرفته شد. (نامی، ۱۳۸۰ : ۷۵). تناسب در هنرهای تجسمی امری نسبی است که باعث ظرافتهای بصری در یک اثر هنری میگردد و در رسیدن بهترکیببندی موفق نقش تعیین کننده ای دارد.
فصل دوم
گونهشناسی کتیبهها
۲ – ۱ مقدمه
مبحثگونهشناسی دارای دامنه وسیعی میباشد و پژوهشگران، آثار هنری را از منظرهای متفاوتگونهشناسی مینمایند. در این رساله با توجه بهموضوع مورد بحث که درباره کتیبهها میباشد، گونهشناسی براساس ویژگیها و نوع ترکیببندی خط درکتیبهها انجام شده است، بر این اساس کتیبهها براساس خصوصیاتی که شامل میشدند به دستههای مختلفی تقسیم شده و مورد بررسی قرار گرفتهاند.
کتیبهها بهعنوان بخشی از عوامل تزیینی مهم در هنرهای اسلامی محسوب میگردند که بخش اعظم اماکن مذهبی بهخصوص مساجد و مجموعههای آرامگاهی و زیارتی با آنها مزین میگردد. با توجه بهاین مورد که هنر اسلامی با تجلی حروف و کلام الله ارتباط دارد، براین اساس هنرهایی چون خوشنویسی و کتیبهنگاری بیش از سایر هنرهای تجسمی مورد استفاده قرار گرفته و همواره رابطه تنگاتنگی با هم داشته اند. با وجود تفاوتهای فرهنگی و منطقهای در ادوار و تواریخ مختلف پس از اسلام، خوشنویسی و کتیبهنگاری به عنوان عناصر تزیینی، جایگاه مشخص و مهمی را در معماری اسلامی پیدا کرده و همواره مورد استفاده هنرمندان قرارگرفتهاند. کتیبهها علاوه بر جنبه زیبایی و تزیینی که دارا میباشند، ویژگیهای دیگری را نیز شامل میشوند. میتوان آنها را بهعنوان سندی تاریخی در نظر گرفت و خصوصیاتی چون تاریخ بنا، نام هنرمندان، نام بانیان اثر و خوشنویسان بنا را از دل آنها استخراج نمود و از طریق کتیبههای بنا، بهفرهنگ و هنر یک سرزمین پی برد. خوشنویسی و کتیبهنگاری اسلامی در بین غیر مسلمانان نیز دارای ارزشهای بسیاری بوده است. به طوریکه پژوهشگران هنرهای اسلامی نظراتی را در این زمینه ارائه نمودند. بهگفته دو محقق، اتینگهاوزن و گرابر کتیبهها بازتابی از سلیقه و جاذبههای بصری روزگار خود تلقی میگردند که نگارنده با خواندن متن آنها در ترکیببندی دوباره عناصرتزیینی آنها شرکت می کند. (اتینگهاوزن، گرابر، ۱۳۸۶: ۱۶۴) بهگفته براند عنصر تزیینات معماری مساجد اسلامی از جمله کتیبههای اسلامی از نگاه عدهای از مردم از بین بردن ماده و رسیدن بهبیان حقیقتی است که کمتر قابل لمس میباشد. (برند، ۱۳۸۵ : ۱۲۳ – ۱۲۲) ج. هوگ و هانری مارتن نیز در رابطه با کتیبهها عنوان کرده اند که نوشته وکتیبههاییکه با خط عربی ایجاد میشوند و مربوط به احکام مذهبی، گفتارها، شعارها و ستایش حاکمان میباشند با تزیینات درهمآمیخته و بسیار زیبایی شکل میگیرند. به طوریکه اگر از دور به آنها نگریسته شود، فریزهای کتیبهای از تزیینات آن قابل تشخیص نمیباشند. (هوگ و مارتن، ۱۳۶۸: ۲۰۲) آرتور پوپ در رابطه با کتیبهها عنوان کرده است که «کتیبهها که در پیچیدگی خطوط هیجان زیادی پدید میآورند، باید واقعاً در جای خود مورد بررسی قرارگیرند. آنها در مقام طرح ناب در خور بیشترین تحسین هستند. ولی در عین حال مسلمانان آنها را دارای خواص باطنی میدانند.» (اپهامپوپ، ۱۳۸۶: ۱۵۹) به اعتقاد شیلا بلرکتیبههای سبک اسلامی و طرحهای هندسی بارزترین و ماندگارترین نقش و نگار برای تزیین آثار هنری درسرزمینهای اسلامی میباشند. مساجد، مدارس و همچنین منارهها، جز گونه های مورد توجه در ساختمانهای اسلامی بوده که دارای کتیبههایی میباشند. مطالعه کتیبه آنها می تواند ما را در پیروی از هنر جوامع بنیادی اسلامی یاری بخشد. (S.Blair, 1998: 3, 29) گفته شده کتیبهنگاری در اسلام از عهد امویان آغاز شده و در بسیاری از بناهای آن دوره بهکار رفته است. اولین نمونههای کتیبهنگاری مربوط بهمسجدالنبی و بهخط کوفی ابتدایی بوده است، با آغاز اسلام در ایران، خط عربی جایگزین خطوط نوشتاری ایران گردید و بهعنوان عاملی برای ثبت کلام الله در بین مردمان از قداست و اهمّیّت ویژهای برخوردار شد. (مکینژاد، ۱۳۸۷: ۸۱) هنرکتیبهنگاری در دوره های مختلف اسلامی در ایران رشد بهسزاییکرده و هنرمندان زیادی در اجرای آن نقش داشته اند، بهخصوص در اماکنی مانند مجموعههای زیارتی ائمه که همواره در بین مردمان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده اند. مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همواره در دوره های متمادی تاریخ دستخوش هنرهای مختلف از جمله کتیبهنگاری بوده است. به طوریکه میتوان از آن در شناخت تاریخ و فرهنگ ایران یاری جست. این مجموعه زیارتی در بردارندهی حروف متنوع به صورتکتیبهنگاری، همراه با جنبه های مهم هنری و مفهومی بوده و بازگوکننده علایق دینی، اعتقادی و مذهبی مردم محسوب شده و می تواند بهعنوان استنادی معتبر نسبت بهعلایق ایمانی و مذهبی مردمان از آغاز شکل گیری تا دوره معاصر تلقی گردد.
۲ – ۲ دستهبندی کتیبهها
برای پیبردن بهخصوصیاتکتیبهها و اصول کتیبهنگاری یکی از راههای مناسب دستهبندیکتیبهها می
باشد، درباره خصوصیات کتیبهها منابع تاریخی اندکی وجود دارد. از جمله میتوان کتاب تحفهالمحبین از یعقوببنسراجشیرازی را عنوان نمود. در یک صفحه از اینکتاب تعریفی مختصر در رابطه با نوع خط، شکلکتیبهها و اسبابکتیبهنویسی مطالبی آمده است وگفته شدهکهکتیبهها را باید طوری نوشت که از ارتفاع تقریباً ۳ م. مشکل خوانایی نداشته باشند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی صورت گیرد، همچنین خوشنویسی کتیبه باید از اصول ثلث و محقق بیرون نبوده و تناسب حروف رعایت شود. (سراجشیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۶-۱۴۴) همان طور که مشخص است، این نویسنده فقط چند قاعده و روش کتابت درباره کتیبهها گفته است و دستهبندی کتیبهها را عنوان نکرده است. در دوره معاصر نیز پژوهشگران اندکی درباره این اصول مطالعاتی انجام دادهاند که در ادامه آورده شده است.
در دستهبندی که مهدی مکینژاد انجام داده است، کتیبهها بر اساس نوع خط، موضوع، نوع مصالح، جنس، کاتبان و سازندگان آنها طبقه بندی شده اند. در این طبقه بندی هر یک از موارد ذکر شده معرفیگردیده و هرکدام به بخشهای مختلف تقسیم شده اند. (مکینژاد، ۱۳۸۶: ۹۳ – ۸۷) با توجه بهطبقه بندی انجام شده درکتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، کتیبههای نوشته شده بهخط ثلث از منظر متن، قالب، شکلکلی وترکیب خط در کتیبه، دستهبندی وتحلیل شده اند و مواردی تحت عنوانکتیبههای تکسطری، دوطبقه و سه طبقه، مادر و بچه وکتیبههایکمربندی در قالب ترکیب خط عنوان شده اند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۲۹، ۳) در کتاب کتیبههای یادمانی فارس، کتیبهها در ارتباط با کارکرد تاریخی و اجتماعی مورد بررسی قرارگرفتهاند و از منظر متنی بهدستهکتیبههای دینی، اشعار فارسی و عربی تقسیم شده اند و بهاین نکته اشاره شده است که کتیبههای دینی با نوع احداثیه و یادگاری متفاوت بوده و همچنینکتیبهها از منظر فن اجرا و خوشنویسان نیز مورد بررسی قرارگرفتهاند. (میرزا ابوالقاسمی، ۱۳۸۷: ۳۲ – ۲۷) در جای دیگر این نکته عنوان شده است که میتوان کتیبهها را براساس مواد نوشتاریشان بهدو دسته تقسیم نمود، دسته اول نوشته هایی که بر مواد بادوام مانند سنگ و فلز نگاشته میشوند و دسته دوم نوشته هایی که بر مواد کمدوام مانند چرم، پوست و کاغذ و … نقش میبندند. همچنینگفته شده میتوان آنها را از لحاظ مضمونی بهدستههای سلطنتی، دینی، مقامات خصوصی و یا کتیبههای یکزبانه، دوزبانه و غیره وگاه براساس نوع الفبا مثلکتیبهای یا تحریری دستهبندی نمود. (نصراللهزاده، ۱۳۹۰: ۳۰۸) بهگفته مهناز شایستهفر میتوان کتیبهها را از منظر متون مذهبی بهکتیبههای قرآنی، ادعیه و احادیث تقسیم نمود که هر کدام از موارد ذکر شده شامل زیرشاخههایی میشوند. (شایستهفر، ۱۳۸۱: ۸۸ – ۶۸) در جای دیگر از این نویسنده در رابطه با طبقه بندی موضوعیکتیبهها، عنوان شده استکه کتیبهها از منظر موضوعی بهسورهها و آیاتقرآنی مانند: سورههایکوچک جزء سیام، اسماءالله، ادعیه، اسامی مبارک پیامبر و ائمه و احادیث تقسیم میشوند و تقسیم بندی دیگر کتیبهها می تواند در رابطه با مدح و ثنای بانیان بناها، اشعار با محتوای مذهبی و تاریخ احداث و شرح آن باشد. (شایستهفر، ۱۳۸۰الف: ۶۹) و گفته شده کتیبههایی که با مضامین مذهبی، آیات قرآن، اسماءالله، نام پیامبر و ائمهاطهار میباشند کاربرد بیشتری داشته، همچنین میتوانکتیبههای مذهبی را از منظر دانش معنای مذهبی بهسه گروه قرآنی، دعایی و حدیثی تقسیم نمود. (شایستهفر، ۱۳۸۶: ۲۴) در رابطه با مکان و موقعیت قرارگیری، این نکته عنوان شده است که کتیبهها بهدستههایی چون: کتیبههای سرتاسری به صورت خوشنویسی، کتیبههای قاببندی شده، کتیبههای کوچک آجری در قالب شکل و خط، کتیبههای دور تا دور طوق گنبد و شبستان، کتیبههای دور تا دور محراب وکتیبههای ساده برگرفته از آجر یا کاشی تقسیم میشوند.(فراست، ۱۳۸۵: ۶۴) در مقالهای از هاشم حسینی و محمودطاووسیکتیبههای عنوان شده براساس نوع جنس، نوع خط، تزیینات، رنگ متن و زمینه سنجیده شده اند. (حسینی، طاووسی، ۱۳۸۵: ۶۲ – ۶۰) در مقالهای دیگر از هاشم حسینیکتیبههای مذهبی مورد بحث، از منظر آیات قرآن،کتیبههای حدیثی،کتیبههای دعایی و اسماءالله و اسامی ائمه دستهبندی شده اند. (حسینی، ۱۳۸۸: ۱۲۰- ۱۱۰) با توجه بهنظر پژوهشگران که در رابطه با تقسیم بندیکتیبهها مطرح شد، به طورکلی میتوانکتیبههای بهکار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) را بهدستههای مختلفی تقسیم نمود. بر این اساس شش مورد دستهبندی در نظر گرفته شده که شامل: طبقه بندی محتوایی، طبقه بندی براساس نوع خط، طبقه بندی براساس شکل و قالبکلی، ترکیببندی خط در کتیبه، طبقه بندی براساس نوع مواد و مصالح و طبقه بندی براساس رنگکتیبهها میباشد. در ذیل هریک از موارد عنوان شده بررسی شده است.
۲ – ۲ - ۱ دستهبندی محتوایی
در این دستهبندی میتوانکتیبهها را بهدستههای مذهبی، احداثیه و دسته فرعی مذهبی - احداثیه تقسیم نمود. هرکدام از موارد ذکر شده دارای ویژگیهایی میباشند که در ادامه مطرح شده است.
۲ – ۲ -۱ - ۱ کتیبههای مذهبی
این دستهبندی حاوی متون مذهبی میباشد و در بردارندهی آیات قرآنی، احادیث و اشعار است. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۳۸) در دستهبندی مذهبی میتوان این نکته را عنوان نمود که این کتیبهها با توجه بهنوع مضامین بهکاررفته درآنها بهگروههایی که شامل: مضامینآیات قرآنی، احادیث، ادعیه و تذکرهها، اسماءالله و اسامیائمه میباشد، تقسیم میگردند. همچنین اشعاری که در مدح بزرگان دین وستایش ایزد است را نیز در بر میگیرد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ - ۱ آیات قرآنی
آیات قرآنی که دارای مضامین قرآنی میباشند، بیشتر در برگیرنده جملاتی در اظهار ایمان و اعتقادات مسلمانان هستند. به طوریکه از مطالعه دقیقکتیبههای قرآنی درمییابیم که برخی سورهها در بسیاری از قسمت های ابنیه تکرار شده است.
میتوان گفت شخصیکه این متون را انتخاب میکرده میبایست با تمام آیات قرآنیآشنایی داشته باشد، یا اینکه بهواسطه معنای خاصی که در این آیات و سورهها بوده آنها را انتخاب نموده است. بدون شک علمای مذهبی نقش مهمی در انتخاب این آیات داشته اند. البته در بعضی موارد خطاطان این سورهها و آیات را انتخابکرده اند، در این صورت میتوان بهسخن قاضی احمد نویسنده دوره صفویه اکتفا کرد. او خطاطان را علمایی دانسته که میتوانستند سبکهای مختلف خط را در نهایت زیبایی بنویسند. به طوریکه این خطاطان با قرآن آشنا بوده و بسیاری از آنها قرآن را حفظ بوده اند.(شایستهفر، ۱۳۸۱: ۷) به طورکلی آیات قرآنی بیشترین کاربرد را در تزیینات اسلامی داشته است. (صحراگرد: ۱۳۹۱ : ۳۸؛ مکینژاد، ۱۳۸۶: ۸۹؛ شایستهفر، ۱۳۸۶: ۲۴) پیامبر اکرم در حدیثی میفرمایند: «نگاهکردن بهخطوط قرآن، بدون خواندن نیز عبادت است» (مجلسی، ۱۳۶۵: ۱۹۹) همچنین حدیث دیگری از امام صادق(ع) در رابطه با نگاهکردن بهآیات قرآن میباشد. امام صادق(ع) در جواب سؤالی که از ایشان مبنی بر نگاهکردن و حفظ آیات قرآن پرسیده شده، میفرمایند: «با نگاهکردن بخوانی افضل است، مگر نشنیدهای نظرکردن در قرآن عبادت است؟» (کلینی، ۱۳۶۵: ۶۱۳) از روایات فوق، میتوان بهاهمّیّت و ارزش نگریستن بهآیات قرآنی پیبرد، بهخصوص این مورد که، آیات در اماکن و ابنیه مذهبی نگاشته شده باشند، زیرا باعث تجلی عرفان و معنویت میگردند. آیات و سورههای قرآنیکه در بخشهای مختلف مجموعه زیارتی امام رضا (ع) مورد استفاده قرارگرفتهاند، بیشتر شامل آیات شریفهای از سورههای مبارکه توحید، بقره، دهر، عمّ، جمعه، نور، والعصر، نوح، المزمل، کوثر، نصر، حشر، قدر، آلعمران، فجر، فاطر، اللیل، یس، ممتحنه، دهر، انبیاء، توبه، جن، اعراف و مائده است که بهمیزان متفاوتی از سورهها و از یک یا چند آیه و یا کل سوره در یک کتیبه استفاده شده است و بر اصولی همچون توحید و یگانگی، برپایی نماز، مغفرت و شفقت خداوند و صراطمستقیم اشاره دارند. درقسمت های مختلف از این مجموعه زیارتی مانند: بیرونصحن، داخلصحن، بالایازارهها، دربها،کتیبههایی برگنبد،کمربندیگنبد، ایوانها، محرابها،گلدستهها، ضریح، صندوق مرقد و داخل گلوگاه گنبد میباشند، که در دوره های مختلف تاریخی در این مجموعه زیارتیکارشده است. بهعنوان مثال: در قسمت دیوار جنوبیصفه بالای سرمبارک سورهی توحید از سده ۷۱۲ ق، صفهای ازگنبد الله وردیخان در قسمت بیرونی ایوان غربی صحنکهنه آیاتی از سوره نور نوشته شده است. میتوانکاربرد سوره مبارکه جمعه را در حاشیه ایوانعباسی از دوره صفویه،گنبد الله وردیخان، ایوان جنوبی صحن عتیق و حاشیه ایوان شرقی صحن نو را عنوان نمود. همچنین روند استفاده از سوره بقره در صفه سمت چپ ایوان ساعت در صحن عتیق از دوره صفویه،کتیبهای در زیر مقرنسهای دارالحفاظ از دوره صفویه و رواق دارالفیض از دوره پهلوی موجود میباشد. سوره مبارکه المزمل نیز از دوره قاجار، در ایوان نقارهخانه صحن عتیق نقش بسته است.
۲ – ۲ -۱ – ۱ - ۲ احادیث
دستهبندی دیگر از متون مذهبیکه میتوان بهآن اشاره کرد، احادیثی میباشندکه در اغلب بناهای اسلامی وجود دارند و شامل: احادیثی منقول از پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) میباشند.
سابقه استفاده از احادیث پیامبر درکتیبهنگاری در ایران بهقرن چهارم ق میرسد، نمونه آنکتیبهای است در محراب مسجد جامع نیریزکه مربوط بهقرن چهارم ق بوده و حدیثی از پیامبر اکرم (ص) بر آن نقش بسته است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۳۹) با توجه بهگفته مهدی سیّدی با نظر بهاینکه در دوره تیموری سادات در مشهد از اهمّیّت زیادی برخوردار شدند. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۵۰) احادیثی از پیامبر اکرم (ص) از این دوره در حرم امام رضا (ع) دیده می شود اما بخش اعظم احادیث ائمه شیعه مربوط بهدوره صفویه می شود، زیرا در دوره صفویه، با توجه بهگفته پژوهشگران از جمله اعتمادالسلطنه، پادشاهانی چون طهماسب صفوی، شاه عباس اول و ثانی و شاه سلطانحسین با داشتن مذهب شیعه توجه زیادی بهمشهد و بارگاه حرم امام رضا (ع) داشته اند. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۶) و اینکه مذهب تشیّع مبنای حکومت شاهان صفوی قرارگرفت و اساس سیاست آنها بر پایه تبلیغ مذهب اهلبیت (ع) و ترویج احکام آنها و تجلیل از ائمه اطهار بود. (عطاردی، ۱۳۸۱: ۱۳۰) بههمین منظور احادیثی که مربوط بهائمه شیعه (ع) بهخصوص امام رضا (ع) میباشد، از دوره صفویه بهبعد در این مکان زیارتی نقش بسته است. نمونههایی از کاربرد این احادیث در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) را میتوان در قسمت های مختلفی از این مجموعه عنوان کرد. مانند: حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری که شامل حدیثی از پیامبر اکرم (ص) میباشد. همچنین احادیثی از دوره صفویه در این مکان موجود است. مانند: زیر طاق ایوان غربی صحن عتیق که حدیثی از صحیحبخاری و مسلم بهنقل از عایشه همسر پیامبر اکرم (ص) در رابطه با اهلبیت پیامبر میباشد. کتیبهای سنگی در قسمت بالای در ورودی ایوان شرقی صحن عقیق وجود دارد که درآن احادیثی در وصف حضرت علی (ع) را دربر دارد. در زیر طاق داخل ایوان غربی صحن عتیق احادیثی در رابطه با اهلبیت و مقام حضرت فاطمه زهرا (س) دیده می شود. در صفه سمت چپ بهسمت پایین صحن عتیق حدیثی از امام رضا (ع) نقش بسته است. کتیبهای از دوره قاجار در قسمت درب نقره راهروی سقاخانه بهطرف دارالسیّاده میباشدکه شامل سخن معروف پیامبر درباره حضرت علی (ع) با مضمون: انا مدینه العلم و علی بابها میباشد. همچنین رواق دارالذکر چندکتیبه از دوره پهلوی را شامل میشودکه بخشهایی از آن شامل احادیثی از امام رضا (ع) میباشد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ - ۳ ادعیه و تذکرهها
در مورد کتیبههای گروه اول و دوم که شامل آیات قرآنی و احادیث میباشد اکثر پژوهشگران بهاین دو گروه اشاراتی داشته اند، نظر محققین در رابطه با دسته سوم کمی متفاوت میباشد، بهعنوان مثال مهدی صحراگرد درباره این دسته از کتیبهها، مضامینکتیبههایی را که شامل ستایش پرودگار، مدح پیامبر و ائمه شیعه میباشد را عنوان کرده است و اشعار فارسی که در بناهای مذهبی بهکار رفته است را در دستهبندی مدح و ثنا، به صورت جداگانه مطرح نموده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۳۹) اما مهناز شایستهفر این دسته از کتیبهها را بهعنوان ادعیه مشخص کرده وآن را بهسه گروه تقسیم نموده است که شاملکتیبههای توصیفی از اسامی زیبای خداوند (اسماءالله) میباشند و شامل ستایش پروردگار و بازگوکننده تواناییهای شگرف خداوند هستند. گروه دوم شامل کتیبههایی که در ستایش پیامبر و دعا برای ایشان میباشند، همچنین کتیبههاییکه در ستایش ائمه شیعه (ع) آمده بیان شده است وگروه بعد شامل دعاهایی چون جوشنکبیر و صلوات میباشند. (شایستهفر،۱۳۸۰ب: ۷۶ - ۷۴) در جای دیگر این پژوهشگر بهکتیبههای اسماءالله و اشعارفارسی اشاره داشته و کتیبههای حدیثی و دعایی را به صورت جداگانه عنوان نموده است. (شایستهفر ، ۱۳۸۹: ۸۹ – ۸۶) مهدی مکینژاد نیز در دستهبندیهای خود علاوه بر آیات قرآنی و احادیث به دوگروه ادبیات منظوم و منثور و وقفنامه ها اشاره داشته است. (مکینژاد، ۱۳۸۶: ۹۰) همچنین در مقاله دیگری که در آن کتیبههای آستان مقدس قم مورد بررسی قرارگرفتهاند. در دستهبندی مذهبی، علاوه برکتیبههای قرآنی مواردی چون: مضامین دعایی در قالب ستایش و سپاس پروردگار، اسماءالله و اسامی ائمه مورد بررسی قرار گرفته و نیز کتیبههای ادبی به صورت جداگانه ذکر شده اند. (شریعت، ۱۳۸۶: ۱۰۶-۱۰۱) سیّد هاشم حسینی نیزعلاوه بر دستهبندی آیات قرآنی و احادیث مواردی نظیر؛ کتیبههای دعایی که شامل ادعیهای مانند ختم قرآن، نادعلی و مناجاتنامه ها و صلوات میباشند را در یک دسته قرار داده و کتیبههایی با مضامین اسماءالله و اسامیائمه (ع) را در دستهبندی دیگری مورد بررسی قرار داده است. (حسینی، ۱۳۸۸: ۱۱۹)
با توجه بهبررسیهای انجام شده، در این دستهبندی ادعیه، اسماءالله و اسامی ائمه در یکگروه جای میگیرند. از آنجاییکه تکرار اسماءالله نوعی ذکر محسوب می شود و با توجه بهاین مورد که این اسماء و اسامی ائمه شیعه همواره در ادعیه موجود میباشد، بهذکر این موارد در یک گروه اکتفا شده است. این کتیبهها دربرگیرنده ادعیه، ذکر، اسماءالله و اسامی پیامبر اکرم(ص) و ائمه میباشند. در اینگروه ادعیهای وجود دارند که در قالب کتیبه بر دیوار اماکن متبرکه نقش بستهاند، مانند: دعایکمیل، توسل ونادعلی، میباشند.
اهمّیّتکتیبه با مضمون دعا در این است که دعا، همواره یادآور حضور خداوند در همهجا میباشد، ادعیهکتابت شده بر ابنیه نوعی آرامش و عرفان بهانسان میبخشد و معنویتی که از خواندن آن حاصل می شود می تواند انسان را بهخدا نزدیک کرده و قلب او را پاکگرداند به طوریکه می تواند عاملی شود تا فرد با حضور قلب و توجه خاص بهعبادت بپردازد. (شایستهفر، ۱۳۸۰ب: ۸۹) یکی از مضامینی که همواره به صورتکتیبه در اماکن مذهبی دیده می شود، استفاده از اسماءالله، اسامی پیامبر و ائمهاطهار بوده و همچنینکتیبههاییکه در آنها بهتسبیح و تمجید ازلی پرداخته است میباشند. تکرار اسامی خداوند مصقلهی زنگارهای وجودی قلب انسان است و ذکر و تسبیح خداوند سبب ایجاد مقامهای عرفانی در فرد میگردد.
ذکر و یاد خداوند، بهمنزلهی یکی از مهمترین عبادتهای اسلامی همواره در بین مسلمانان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده است. همچنین آیاتی از قرآنکریم وجود دارد که بهذکر و یاد خدا اشاره مستقیم دارد، مانند آیه ۲۸ سوره رعد که در آن آرامش دلها با یاد خداوند عنوان شده است و همچنین آیه ۴۵ سوره عنکبوتکه در آن اهمّیّت ذکر و یاد خدا در میان سایر عبادتها عنوان شده است. (طباطبایی، ۱۳۶۳، ج۲۱: ۲۶۰) در مجموعه زیارتی امام رضا(ع)، از این دستکتیبهها بهوفور مشاهده می شود که در نقاط مختلف اماکن متبرکه در این مجموعه نقش بسته است. از نمونههای شاخص آن میتوان کتیبههای مسجد گوهرشاد وکتیبههایی در صحن عتیق را عنوان نمود. کتیبههای قرآنی در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد از دوره صفویه موجود میباشد که دارای عباراتی نظیر «الحکملله» است. همچنینکاربرد اسماءالله در منارههای مسجدگوهرشاد در ترکیب با نقوش ترنجی بهتعداد زیادی در این مکان موجود میباشد. در قسمت سمت چپ داخل ایوانعباسی در زیرطاق نیز اسماءالله و اسامیائمه شیعه از دوره صفویه و در قسمت دیوار شمال شرقی صحن امام ۱۱۶ کلمه از اسماءالله از دوره پهلوی نیز بهکار رفته است.کاربرد اسماءالله در ایوان شمالی و جنوبی صحن قدس از دوره معاصر نیز دیده می شود. کلماتیکه تسبیح، تمجید و حمد و ثنایالهی و ائمه معصومین را دربرمیگیرند در بخشهایی از حرم مطهر نقش بسته است. مانند دعای دوازده امام خواجه نصرالدین طوسی در قسمت بالای ازاره توحیدخانه، صلوات بر پیامبر در کتیبه دور ایوانشمالی صحن عتیق از دوره قاجار، وصف امام رضا (ع) در صفه سمت راست صحن عتیق بهسمت بست بالا و استفاده از ادعیهای در ایوان حجره صحننو را میتوان عنوان نمود. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۴ ابیات شعر
گروهی ازکتیبههای مدح و ستایش از نظر محتوا و از نظر ظاهر صورتی متفاوت با موارد ذکر شده دارند . متن اینکتیبهها اشعار فارسی میباشدکه اکثر آن به صورت قصیده و غزل در مدح افراد دیده میشوند. اینکتیبهها از دوره صفوی رایج شده و در دوره قاجار بهاوج خود رسیدند، متن برخی از اینکتیبهها ترکیبی از مدح امام(ع)، حاکم وقت و اطلاعاتی از ساخت بنا میباشدکهگاهی آنها را در غالبکتیبههای احداثیه هم میتوان جای داد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۳۹) خط نستعلیق که از ابداعات دوره تیموری بود، به طور معمول در تزیینات معماری برای نوشتن اشعار فارسی مورد توجه قرار گرفت. (شایستهفر، ۱۳۸۹: ۸۸)
اینکتیبهها در بخشهایی از مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می شود که بیشترآنها به خط نستعلیق و بر سنگ نوشته شده است. از نمونههای بهکار رفته در اماکنمتبرکه حرممطهر میتوان ابیات شعر که مربوط بهدوره خوارزمشاهیان بوده و در قسمت بالای ازارههای حرم نصب می باشد را عنوان نمود. کتیبههای شعری از دوره قاجار نیز وجود دارد که در بخشهایی از حرم مطهر کار شده است. مانند: ابیاتشعر بر روی سنگ قبر محمد حسنخان قراگوزلو در راهروی حدفاصل مسجد و مدرسه بالاسر که بهخط نستعلیق حک شده است. همچنین ابیات شعر در کمرکش ایوان طلایصحن نو بهخط نستعلیق و نیز ورودی ایوان ساعت صحن عتیق که بهخط نستعلیق بوده و بر سنگ مرقوم میباشد. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ - ۲ کتیبههای احداثیه
کتیبههای دیگریکه در دستهبندی متنی قرار میگیرند، در بردارنده متونی از اطلاعات بنا میباشند. متن اینکتیبهها حاوی اطلاعاتی درباره بانی، هنرمند، معمار، مباشر و تاریخ ساخت بنا میباشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰؛ مکینژاد: ۱۳۸۷: ۵۳) و از آنجا که اطلاعاتی در رابطه با احداث بنا می دهند، آنها را کتیبههای احداثیه مینامیم. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) بسیاری ازکتیبههای احداثیه را بهزبان عربی و برخی را بهفارسی و گاه ترکیبی از عربی و فارسی نگاشتهاند. در مکان نصب این کتیبهها نمی توان قاعدهکلی و مشخص در نظر گرفت و متفاوت میباشد، اما اغلب اینکتیبهها طوری در بنا نصب شده اند که بیشتر در معرض دید ناظران قرارگیرند. بههمین منظور اغلب این کتیبهها را در سردر بناها نصب می کنند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) وجود کتیبههایی که دارای نوشتار تاریخی هستند، بهعنوان سند و احکام اجتماعی در تزیینات مساجد استفاده میگردند. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۷۴) از دوره قاجار بسیاری از کتیبههای احداثیه به صورت قصیدهای در مدح حامی، مباشر و معمار و …. درآمدند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) اختصاص قاببندی جداگانه برای نام معمار و تاریخ ساخت بنا از ویژگیهای منحصر بهفردی است که با گسترش ساخت بناهای عظیم در سمرقند از دوره تیموری شکوفا گردید، به طوریکه در دوره تیموری ارزش و منزلت معماران بهحدی رسید که افرادی مانند بانی یا حامی بنا، نامشان در جایی از بنا نوشته شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰)
کتیبههای احداثیه دارای ارزش تاریخی بوده و در بردارنده اطلاعات مستندی هستند که پژوهشگران را در پی بردن بهتاریخ معماری یک بنا، هدایت می کنند. در بررسی کتیبههای احداثیه علاوه بر کتیبههایی که به صورت مستقیم در بردارنده اطلاعات بنا هستند، بهمواردی که ظاهر آنها در قالب ابیات شعر میباشد نیز برمیخوریم. در این کتیبهها به طور معمول نام شاعر در انتهای آن ذکرگردیده و گاهی تاریخ ساخت بنا به صورت حروف ابجد[۱۵] در دل شعر نهفته است و در بیشتر موارد نیز نام پادشاه، فرمان، بانی بنا و اطلاعات دیگر در این اشعار درج شده و به طورمعمول خط مورد استفاده در اینکتیبهها نستعلیق بوده است. نمونههای بسیار زیادی ازکتیبههای احداثیه از دوره های مختلف در اماکن متبرکه مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نقش بسته است. بهعنوان مثال: ازارههای حرم مطهر از سده ۶۰۲ ق که دارای متن احداثیه میباشند. همچنین پایه سمت راست ایوان مقصوره از دوره تیموری، خروجی سمت چپ ایوان مقصوره و دور ایوان شمالی صحن عتیق از دوره صفوی، سنگ قبر عباسمیرزا و کتیبه پشت ایوان نقارهخانه از دوره قاجار و صحن امام خمینی از دوره انقلاب اسلامی را میتوان نام برد که دارای متن احداثیه درباره ساخت بنا میباشند. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
در بسیاری از مضامینی که به صورت ابیات شعر و یا متن برکتیبهها در قالب متون احداثیه نقش بسته است، بههمراه نام پادشاهان، هنرمندان، بانی و … القابی در کنار آنها آمده است که حاکی از خضوع و خشوع فرد هنرمند و بانی بنا، یا تعریف و تمجید و بزرگداشت مقام فرد نام برده میباشد . القابی مانند : السلطانالاعظم و الخاقانالاکرم، مالکالرقاب، السلطانبنالسلطان و الخاقانبنخاقان، الخاقانالمعظمخلدالله، السلطانبنالسلطان، متعاللهالمسلمین، العبدالضعیفالحقیر، العبدالفقیرالمحتاج و …. نگاشته شده است. این نوع نوشتار از دوره تیموری در حرم مطهر دیده می شود که نمونههای بیشترآن مربوط بهدوره صفویه و قاجار میباشد که در بخشهای مختلف حرم امام رضا (ع) نقش بسته است. همچنین از کلمه «کتبه» در کنار نام هنرمند بسیار استفاده شده است که بهمعنایکتیبهنویس و هنرمندی میباشد که آن کتیبه را ایجاد کرده است و کلمات دیگر مانند «عملالعبد»، «بنّا»، «نقاش» نیز استفاده شدهکه اشاره بهحرفه هنرمندی استکه در ایجاد ساختمان مذکور اهتمام داشته است. در تصویر۱ – ۲ نمونه ای از اینکتیبهها آمده است.
تصویر ۱ – ۲٫ نمونه ای ازکتیبههای احداثیه، گنبد مطهر امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ -۱ - ۳ کتیبههای مذهبی – احداثیه
گونه دیگر از کتیبهها در بردارنده متن مذهبی و اطلاعاتی درباره سازندگان بنا میباشند ، این بخش از کتیبهها بهدو دسته تقسیم میگردند. در دسته اول، بخش اصلی متن بهاطلاعاتی درباره سازندگان بنا اختصاص دارد و در آغاز کتیبه آیهای از قرآن که بیشتر شامل «اِنّما یَعمِرُ مَساجِد الله …» میباشد، آمده است و بر ساخت مساجد و ثواب اخروی آن تأکید می کند، همچنین درادامهیکتیبه اطلاعاتی درباره حاکم زمان، بانی، هنرمند و … می آید. گروه دیگر از کتیبههای مذهبی – احداثیه آنهایی میباشد که متن اصلی کتیبه شامل عبارتی مذهبی بوده و در پایان آن اطلاعات مختصری درباره سازندگان بنا آمده است، در این کتیبهها به طور معمول اطلاعات مربوط بهساخت بنا با قلم خفیتر نوشته می شود. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۱) از نمونهکتیبه های مذهبی – احداثیه بهکار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میتوان کتیبههایی از مسجدگوهرشاد را عنوان نمود.کتیبهای در حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری موجود میباشد که بیشتر دربردارنده اطلاعات درباره سازندگان بنا است و کتیبهای در پیشانی ایوان مقصوره از دوره صفویه که بیشتر دربردارنده آیه قرآنی میباشد و در انتهای آن نام هنرمند و سال آن ذکر شده است. همچنین سنگ قبر عباسمیرزا نایبالسلطنه در دارالسیّاده حرم از دوره قاجار نیز از دستهکتیبههای مذهبی– احداثیه میباشدکه بیشتر در بردارنده متن احداثیه است. (برای اطلاعات بیشتر بهجداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ - ۲ دسته بندی براساس خط
استفاده از خط درکتیبهنگاری براساس عواملی مانند دوره تاریخی، نوع متن و محل نصبکتیبهها متفاوت میباشد. خطوط رایج درکتیبهها بیشتر کوفی(ساده و تزیینی)، ثلث و نستعلیق استکه بیشترینکاربرد را درکتیبهنگاری دارد، اما در برخی موارد از خطوطی مانند نسخ و تعلیق هم استفاده کرده اند. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۵) از دیرباز در معماری ایران از انواع خطوطکوفی، نسخ، ریحان، ثلث، نستعلیق و غیره با روشهای گوناگون در بخشهای متفاوتی از معماری استفاده شده است، خط در معماری اسلامی به صورت کتیبه تجلی یافت. (مکینژاد، ۱۳۸۷: ۵۳) در کتاب تحفهالمحبین در رابطه با خطوط کتیبهنگاری چنین آمده است: «و غیر از خطوط سته و طومار و تعلیق و غبار و نستعلیق و کتابه سایر خطوط که ذکرکرده شد، من وجه از توابع قسم نقاشی است و اگر خطاطی مرتکبکتابت آنها نشود در صنعت و فضیلت او قدحی لازم نمیآید.» (سراجشیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۶-۱۴۵) بهگفته حبیبالله فضایلی نوشتن هر نوع خط از انواع خطوط اسلامی به صورت کتیبه ممکن است. بر این اساسکتیبههایی با خطوطکوفی، ثلث، محقق و نستعلیق را از زمانهایگذشته تا دوره معاصر در بناهای باستانی مشاهده می شود. این هنرمند بیان کرده است که کتیبههای مختلفی از انواع خطوط نگاشته و حتی از خطوطی مانند نسخ و ریحان نیز درکتیبهنگاری استفاده نموده است. بهعقیده وی، خط ثلث بیشترینکاربرد را درکتیبهنگاری داشته است و دلیل آن هم هماهنگی این خط با کاشیکاری و نقوش و رنگهای مختلف و همچنین حرکات گرم و درشتی این خط می باشد که باعث خوانایی آن از فاصله دور می شود. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۰) در شهرهای مهم ایران کتیبههایی از دوران سلجوقی، تیموریان و صفویه برجای مانده است، با مقایسهکتیبههای هر دوره با دوره بعد از خود، معلوم میگردد کتیبهنگاری درعصر صفویه بر دورانهای پیشین خود برتری داشته و ترقّی بسیاری نموده است. به طوریکه اینکتیبهها نمونههایکامل و سرمشقهای عالی و ممتاز برایکتیبهنگاران دورانهای بعد تا بهامروز میباشند. (فضایلی،۱۳۶۲الف: ۱۳۱ – ۱۳۰) با توجه بهاهمّیّت کتابت قرآن و کلام وحی، مسلمانان تمایل خود را بهنوشتن کلام الهی نشان داده و هنر خوشنویسی را بهحد کمال رسانیدند. (بیگی، ۱۳۸۸: ۶) گفته شده اولین خوشنویسیکه اقدام بهنوشتنکتیبههای تاریخیکرد، بهنام سعد مشهور بوده و برای ولیدبنعبدالمطلبکتابت میکرده است. او آیهای از سوره قرآن را با طلا بر دیوار قبله مسجد پیغمبر در مدینه نگاشته است. (صبوری، ۱۳۴۶: ۸۲)
با توجه بهبررسیهای انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بیشترین کتیبههایی که در این مجموعه زیارتی وجود دارد با خطوط کوفی و اقسام این خط، همچنین خطوطی مانند ثلث و نستعلیق نگاشته شده است، البته کتیبههایی که با خط ثلث و ترکیب ثلث با خطوط دیگر مانند: کوفی آمده است، نسبت بهکاربرد کتیبهها با خطوط دیگر بیشتر میباشد. خطوطی نظیر: تعلیق، نسخ، محقق، رقاع وطغرا نیز در این مجموعه دیده می شود، اما تعداد کتیبههاییکه با این نوع کار شده است بسیار کمتر میباشند. در ادامه خطوطکوفی، ثلث و نستعلیقکه بیشترین کاربرد را در کتیبهنگاری حرممطهر داشته اند، مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ - ۲ – ۱ کاربرد خط کوفی در کتیبهنگاری
منابع دانشگاهی برای مقاله و پایان نامه : شناسایی قابلیت های بصری کتیبه های مجموعه زیارتی امام ...
