در خصوص ضرورت حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی و تنوع بیولوژیکی جهان در سطح
بین المللی اتفاق نظر کلی وجود دارد. و این اجماع که حاصل فعالیتها و نفوذ جامعه علمی و بعضی سازمانهای جهانی می باشد. و در ادامه با تصویب برخی اصول کلی و انعقاد چندین کنوانسیون بین المللی تا حدودی جنبه حقوقی نیز یافته است.
ابتدا بایدازاصول مندرج درکنفرانس ۱۹۷۲ استکهلم نام برد. این اصول در ((منشورجهانی طبیعت))^[۳۹] (WCN) ^[۴۰] مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد تکرار و توسعه یافته اند.
اصل دوم این منشور خلاصه ای جامع است :(( قابلیت حیات ژنتیکی زمین قابل مسامحه نیست. جمعیت هر یک از گونه های وحشی یا اهلی، حداقل در سطح لازم برای ادامه حیات آن، حفظ و زیستگاههای لازم بدین منظور حراست خواهد شد)). ^[۴۱]

البته مشخص است که این اسناد تعهدات الزام آور ایجاد نمی نمایند. بلکه اعلام می دارند که اراده لازم برای هر گونه برنامه ریزی جهت دست زدن به اقدامات بین المللی برای تحقق اهداف مذکور وجود دارد.
کنوانسیون های بین المللی که تعداد آنها بسیار زیاد و معمولاً منطقه ای هستند. تکالیفی را در زمینه حفاظت و حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی ایجاد می کنند. که در نتیجه حقوق حاکمه دولتها نسبت به این منابع و در کل منابع طبیعی خود محدود می شود. این امر که این محدودیتها به گونهای اختیاری و داوطلبانه وبدون عوض و به نام منافع عمومی پذیرفته شده اند. حاکی از اجماع موجود است. این توافقهای منطقه ای و بین المللی بیانگر این است. که ضرورت حمایت و حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی، ژنتیکی و بیولوژیکی بر اختلافات سیاسی فائق آمده است.^[۴۲]
تعهدات مورد اشاره در کنوانسیون منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را می توان به چهار دسته تقسیم نمود.
الف - تعهدات مربوط به استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی.
ب –تعهدات مربوط به حفاظت، اکتشاف، جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و مستند سازی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی،
ج-تعهدات مربوط به کمک های فنی،
د-و در نهایت تعهداتی که برآمده از روح همکاری بین المللی و کمک به کشورهای در حال توسعه می باشند.
مطابق ماده چهار این کنوانسیون هر یک از طرفهای متعاهد از مطابقت قوانین، مقررات و رویه ای خود با تعهدات خویش بطریق که در معاهدهبین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مقرر شده است. اطمینان حاصل خواهند کرد.
بر این اساسی در فرایند تصویب این معاهده در مراجع قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران این مسئله بویژه در اجرای بند سه ماده ۲۲ معاهده مورد توجه واقع گردید. و در نهایت به تایید شورای نگهبان قانون اساسی رسید.
حفاظت، حمایت و تقویت منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی به ویژه مدیریت بر این منابع که نقطه تلاقی کشاورزی، محیط زیست و تجارت می باشد. و با اعتقاد بر این که بایستی بین این بخشها هم افزایی وجود داشته باشد.
با آگاهی از مسئولیت در قبال نسل های گذشته و آینده برای حفاظت از تنوع جهانی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی و با تشخیص این که کشورها در اعمال حقوق حاکمیت خود بر منابع ژنتیکی گیاهی می توانند به صورت متقابل از ایجاد نظام چند جانبه موثر و دست یابی آسان منتفع گردند. و این مسائل مشترک بشریت هستند. حمایت و حفاظت از این منابع همکاری بین المللی، یک اصل ضروری است. به ویژه دولت ها در جهت حق اعمال صلاحیت سرزمین در فضای خارج از قلمرو و مرزهایشان این همکاری ضروری است .^[۴۳]
گفتار اول : حفاظت، اکتشاف، جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و مستند سازی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی
همانگونه در ماده پنجمعاهده مورد تأکید قرار گرفته است. هر یک از طرفین متعاهد با رعایت چارچوب ملی و با همکاری طرفهای متعاهد دیگر، در صورت اقتضاء اتخاذ روش یکپارچه ای را برای اکتشاف ، حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی بای غذا و کشاورزی ترغیب خواهند کرد.
بهره گیری از ظرفیت های حقوقی به منظور حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی، در معاهده ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی و دیگر معاهدات بین المللی و منطقه ای مرتبط مورد تاکید قرار گرفته است.
حقوق به مثابه نظامی هنجاری نه تنها ناظر بر روابط انسان – انسان بلکه شامل روابط
انسان – محیط است. حقوق که باید همه ابعاد ضروری روابط اجتماعی و اجتماع بشری را در بر بگیرد. متضمن بایسته هائی است .که طرز برخورد همه اعضای اجتماع و برخورد حقوق آنها با محیطی که در آن می زیند را نیز نظام مند ساخته وبه صورت مناسب و آنگونه که نظم عمومی و سیاسی طلب می کند. تنظیم نمایند .
و از طرفی بهره گیری از حقوق داخلی برای اجرای تعهدات قرار دادی و عرفی
بین المللی و حاکمیت آنها، خود قاعده ای عام و عرفی است. که با ایفای تعهدات توام می باشد. در بیانیه ریو ابعاد مختلف این اصل در خصوص محیط زیست در حاکمیت و ذخایر ژنتیکی، موردی این اصل را تبیین و تشریح نموده است .^[۴۴]
دولت متعاهد در این کنوانسیون با شناخت آنکه گیاهان با گونه های متنوع و زیبایی خود جزء غیرقابل جانشینی از سیستم های مختلف طبیعی کره زمین را تشکیل میدهند. که بایستی برای نسل حاضر و نسلهای آینده حفظ ونگهداری گردد. و با آگاهی به ارزش روز افزون گیاهان خصوصا نوع وحشی از جنبه های علمی، اقتصادی، تفریحی، فرهنگی و زیبایی و با شناخت آنکه انسانها و دول بایستی بهترین محافظان گیاهان خود باشند. و با شناخت این اصل که همکاری
بین المللی برای حفظ بعضی از گونه های گیاهان علیه بهره برداری بی رویه از طریق تجارت
بین المللی امری حیاتی و لازم می باشد و با اعتقاد به اینکه بایستی اقداماتی بدین منظور انجام شود. شامل موارد ذیل می گردد.
مبحث اول: تهیه فهرست و ترغیب جمع آوری منابع ژنتیکی
یکی از راه های حفاظت و حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی بویژه ارقام بومی و گیاهان وحشی هم خانواده آنها که حاوی ذخایر بسیار ارزشمند علمی و اقتصادی می باشند. جمع آوری و حفظ این منابع ژنتیکی در «بانک ژن»^[۴۵]و تهیه فهرست در شرایط مطلوب و استاندارد می باشد. تا براساس برنامه مدون تحقیقاتی بتوان بهره برداری مطلوب از این ذخایر عظیم در سطح جهان نمود.
در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته با وقوف به اهمیت تنوع ژنتیکی و ذخایر توراثی نسبت به منابع ژنتیکی گیاهی از دو قرن گذشته ضمن جمع آوری این منابع از سراسر دنیا آنها را در جهت توسعه کشاورزی پایدار و اقتصادی استفاده نموده اند. ولی در کشورهای کمتر توسعه یافته و یا توسعه نیافته نسبت به تهیه فهرست و جمع آوری منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی به نحو جامع و کافی دیر آغاز گردید.
تهیه فهرست منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی نمایانگر وضعیت موجود آنهاست که می تواند. درگام اول نقش مهمی در شناسایی تهدیدها داشته باشد.
مطابق بند الف و ب قسمت یک ماده پنجمعاهده، بررسی و تهیه فهرست منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی با در نظر گرفتن فاکتور های چون (( وضعیت))^[۴۶]و(( درجه تنوع))^[۴۷]در
جمعیتهای موجود از جمله آنهایی که دارای استفاده بالقوه هستند. و در صورت امکان در «ارزیابی تهدیدها»^[۴۸] که متوجه این منابع است. یکی از مهمترین تکالیف دول عضو است. ترغیب به جمع آوری منابع ژنتیکی گیاهی که در معرض تهدید قرار دارند. یا دارای استفاده بالقوه هستند. نیز در بند ب مورد تاکید قرار گرفته است.
اطلاعات و مواد که از طریق جمع آوری و تهیه فهرست منابع ژنتیکی که تحقق یابد. نه تنها مورد استفاده علمی و اقتصادی هر دولت عضو معاهده براساس معیار حاکمیت ملی آن مملکت قرار می گیرد. بلکه براساس مقررات و موازین بین المللی و معاهدهبین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی می تواند مورد مبادله و بهره برداری در سطح بین المللی قرار گیرد. همان نقطه تلاقی ((کشاورزی، محیط زیست و تجارت)) می باشد.
در این خصوص سازمان جهانی ذخایر توارثی (IBPGR)^[49] با همکاری سازمان کشاورزی و خوار و بار جهانی((فائو))سازمان ملل متحد با مشارکت کشورهای عضو وظیفه جمع آوری، حفاظت و بهره برداری از ذخایر توارثی گیاهی « بومی و وحشی»^[۵۰]را در زمینه انواع ژنتیکی گیاهی عهده دار می باشد.
از سال ۱۳۶۲ دولت جمهوری اسلامی ایران بطور رسمی بعنوان یکی از اعضاء اصلی سازمان بین المللی ذخائر توارثی در آمده است. و وظیفه جمع آوری، حفاظت و بهره برداری از ذخائر توارئی گیاهی ((بومی و وحشی))را در ایران، بانک ژن ملی ایران عهده دار شده است.
بررسی و شناسایی منابع ژنتیکی گیاهی بومی و وحشی محصولات مختلف و در مناطق پراکندگی جغرافیایی و تهیه لیست مواد ژنتیکی گیاهی جمع آوری شدهو نیز شناسایی منابع ژنتیکی گیاهی که به سبب اهمیت و اولویت از نظر نقش مهم آنها در امنیت غذایی و احتمال نابودی می تواند مورد نظر دول عضو معاهده قرار گیرد .
مبحث دوم: حمایت از تلاش زارعین
کشاورزان در جریان فعالیت خود در زمینه حفاظت و ابداع منابع ژنتیکی واجد حقوقی می شوند که مورد حمایت قانون واقع می شود. بر این اساس حمایت از تلاش زارعین و جوامع محلی برای مدیریت و حفاظت منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی خود در مزرعه در بند ج قسمت یک ماده پنج معاهده حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مورد تأکید قرار گرفته است.
علاوه بر حق عام شهروندی و بشری بر منابع ژنتیکی گیاهی، حمایت ها وحقوق خاصی نیز ناظر برپاره ای از افراد و اقشار در اقدام و منتفع شدن از این حوزه وجود دارد.
جوامع بومی، محلی و کشاورزان تأثیر پذیر ترین افراد از سیاست های توسعه و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی جهت تولید انبوه غذایی در پاسخگویی به جمعیت روزافزون جهان هستند. و همانطور که ممکن است. توسعه که ارتقای وضعیت رفاهی آنها منجر گردد. تخریب و تهدید این منابع نیز به مراتب بیشتر از دیگران به این جمعیت ها آسیب می رساند. به همین دلیل حقوق خاص این جمعیت ها نیز فراتر از مسائل کلی حقوق از جوامع بومی و محلی که تجسم نوع زندگی سنتی می باشند وابستگی نزدیک و سنتی به منابع زیستی دارند. و سهیم شدن عادلانه در مزایای حاصل از کاربرد دانش، ابتکارات و اقدامات سنتی مربوط به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از گونه ها ضروری است.^[۵۱]
لذا دسترسی زارعین به منابع ژنتیکی با پتانسیل بالای تولید، عملکرد پایدار و سازگار با شرایط اقلیمی مناطق مورد کشت خود نقش محوری در حفاظت و بهره برداری در امر کشاورزی وتولید غذا خواهد داشت. آنچه که در خصوص ذخائر ژنتیکی گیاهی بیش از همه با بی مهری روبرو بوده است. دانش زارعین و بومیان و کشاورزان در خصوص این ذخایر است. دانشی که انسان طی هزاران سال کسب کرده وبسیاریاززمینه های آن به دلیل عدم توجه حقوق آنها درحال نابودی است.
مبحث سوم: حفاظت در رویشگاه طبیعی ^[۵۲]
در طبیعت در هر مکان و زمان که شرایط لازم به وجود آید اجتماع مشخص از گیاهان پدید خواهد آمد. شناسایی مناطق رویشی یا پراکنش جغرافیایی گیاهی هر مکان و یا کشوری در استقرار و انتخاب گیاهان، یکی از ابعاد مهم حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی می باشد .بدین منظورآشناییوتقسیم بندی مناطق رویشی جهان جهت حمایت ازذخایرژنتیکی گیاهی لازم وضروری می باشد.
((حفاظت در رویشگاه طبیعی))^[۵۳]خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی و گیاهان وحشی برای تولید غذا از جمله در مناطق حفاظت شده به ویژه از طریق حمایت از تلاش های جوامع بومی و محلی است. و به مفهوم دیگر بهحفاظت اکوسیستم ها و رویشگاههای طبیعی، نگهداری و احیاء جمعیت های زنده گونه ها در محیط طبیعی رویش آنها و در خصوص گونه های گیاهی یا زراعی به ناحیه ای که در آن خصوصیات ویژه خود را پیدا کرده اند اطلاق می شود.
مبحث چهارم: حفاظت در خارج از رویشگاه طبیعی^[۵۴] و توسعه آن
همکاری در ترغیب توسعه نظام کارآمد و پایدار در حفاظت در خارج از رویشگاه طبیعی با توجه به ضرورت مستند سازی، شناسایی، احیاء و ارزیابی نسبت به گونه ای مناسب و ترغیب توسعه و انتقال فن آوری های مناسب برای این منظور از نظر اصلاح استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی می باشد.
در جهت پیشگیری از پیامدهای منفی جبران ناپذیر کاهش یا انقراض نسل گونه های گیاهی برای غذا و کشاورزی، یا جهت حفظ وضعیت موجود، تا حد امکان برای آنها، زیستگاه یا رویشگاه جایگزین با توجه به اقلیم، نوع کاربری اراضی جایگزین مناسب پیدا شود.
اگرچه روش مطلوب حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی، نگهداری در رویشگاه طبیعی آنها می باشد. ولی بنابر دلایل متعدد از جمله تغییرات عوامل اقلیمی، استفاده بی رویه و همچنین وقوع حوادث طبیعی و مصنوعی، حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی در رویشگاه اصلی را با مشکل مواجه می کند. و لذا یکی از مفیدترین روش های حفاظت از این منابع در خارج از محل رویش طبیعی آنها، نگهداری در یانک ژن است. که جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۲ به موجب تفاهم فیما بین سازمان کشاورزی وخواروبارجهانی((فائو))و سازمان جهانی ذخایر ژنتیکی (IBPGR) یکی از اعضاء اصلی آن درآمده است. و با عنوان بانک ژن ملی ایران وظیفه حفاظت و بهره برداری ذخایر ژنتیکی گیاهی (بومی و وحشی) ایران را در زمینه محصولات مختلف عهده دار گردیده است.
مبحث پنجم : پایش قوه نامیه-^[۵۵][۵۶]
پایش قوه نامیه درجه تنوع و پایداری ژنتیکی مجموعه های منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را گویند.مدت زمانی که بذور گیاهان می توانند قوه نامیه (جوانه زنی) خود را حفظ کنند. طول عمر نامیده می شود. عوامل مختلفی بر طول عمر بذرگیاهان تأثیر دارند.
وضعیت آب و هوایی، زمان جمع آوری، میزان رسیدگی و بلوغ فیزیولوژیکی، محتوی رطوبتی بذر در زمان جمع آوری و نگهداری، گونه یا نمونه بذر گیاهی و عوامل ژنتیکی، یا منشأ بذر و … از عوامل موثر بر طول عمر بذر و رعایت نکات در حفاظت از آنها در جهت تداوم قوه نامیه گیاه می باشد.
در نتیجه در موضوع پایش قوه نامیه، بیشترین کارایی مزایا، ماندگاری و کارایی اقتصادی آن می باشد که به سبب ظرفیت کشورهای توسعه یافته تعهدات نسبت به منابع زنتیکی گیاهی براساس تفاهم وتوافق دو یا چند جانه نسبت به رویشگاه طبیعی اینگونه منابع می باشند را دارند.
مبحث ششم : حداقل رساندن تهدیدها