شهرهای مذهبی و زیارتگاهی: مذهب یکی از قدیمی‌ترین عوامل اجتماع گروه‌های انسانی می‌باشد، شهرهای مذهبی معمولاً در کنار بقاع متبرکه و معابد بوجود می‌آید که امر زیارت همراه با توسعه حمل و نقل، بتدریج آن را توسعه داده است. مشهد، قم، ری در ایران، مکه و مدینه در عربستان، نجف و کربلا در عراق، بنارس، احمدآباد، ا… آباد در هند، رانگون در تایلند، لهاسا در تبت، بیت المقدس، واتیکان در ایتالیا، سن سباستین در اسپانیا، از نمونه شهرهای مذهبی هستند. تکوین شهرهای مذهبی در شرایط مکان و موقع جغرافیایی مناسب الزامی نیست. توسعه شهرهای زیارت‌گاهی متناوب با تعداد پیروان مذاهب، مدت اقامت زائران در شهرهای زیارت‌گاهی و بالاخره میزان هزینه‌هایی است که در زمان زیارت و اجرای فرائض مذهبی انجام می‌شود. تمامی شهرهای مذهبی دارای مراکز و میدانی هستند که جایگاه مقدس شهر است. این مرکزیت را در شهر لورد فرانسه، فاطیمای پرتغال، زاگورسک در روسیه و کزستو شوای لهستان به روشنی می‌توان دید. بعضی از شهرهای مذهبی در یک روز معینی جمعیت زیادی در آن جمع می‌شوند، مثل کلیسای طاطاووس در آذربایجان. در شهرهای مذهبی به علت هجوم زائران مریض به امید شفا، ممکن است سلامتی افراد به خطر بیافتد. نقش بازرگانی و تجارت که در راه‌های منتهی به مکان مقدس نمود پیدا می‌کند و همچنین نقش آموزش در این گونه شهرها مثل مشهد و قم را نباید نادیده گرفت. (حسن اروجی، محمد مولائی قلیچی، ۱۳۸۸: ۲۲ و ۲۳)
پاریس اولین مقصد گردشگری در جهان و پذیرای میلیون‌ها گردشگر در سال است و امکانات مناسبی را برای بازدید و اقامت گردشگران در اختیار دارد. این شهر دارای جاذبه‌های تاریخی و گردشگری پرشماری است. بناهای تاریخی و موزه‌های پاریس از جمله مهم‌ترین عناصر جذب جهانگردان به شمار می‌روند. علاوه بر این عناصر، اجزاء دیگری از زندگی فرانسوی مانند خوراک، پوشاک و امکانات آموزشی و تفریحی نیز در جذب و افزایش تعداد گردشگران مؤثر هستند و بسیاری از آنها در فضاهایی ارائه می‌شوند که به شکل مناسب و جذابی طراحی و ساخته شده‌اند. گردشگران از رستوران‌های بزرگ و مجلل گرفته تا کافه‌ها و رستوران‌های کوچک کنار معابر و پیاده‌روها، از غذاهای مخصوص و آشپزی فرانسوی استفاده می‌کنند. فرانسه با افتخار دارای رتبه نخست در جذب گردشگر است و پاریس جزء معدود شهرهایی است که با وسعت مشابه، بافت پیش از قرن بیستم خود را حفظ کرده‌اند (آیرز، ۲۰۰۴).

یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری پاریس که نکات جالب توجهی پیرامون آن وجود دارد، دیزنی‌لند پاریس است که اولین شهر بازی اروپا و یکی از جذاب‌ترین مکان‌های تفریحی به شمار می‌رود و کوچک و بزرگ را با فضا و امکاناتش سرگرم می‌کند. باید گفت که دیزنی‌لندها و شهر بازی‌های مشابه که امروزه در قاره‌های گوناگون دیده می‌شوند، پدیده‌ای فراآتلانتیکی هستند که از آمریکا راهی کشورهای مختلف شده‌اند، بنابراین دیزنی‌لند پاریس نمی‌تواند به عنوان پرسنگی بومی محسوب شود و یا مانند آثار برخاسته از بستر تاریخی و فرهنگی به عنوان نمادی منحصر به شهر پاریس شناخته شود. روزنامه‌نگاران فرانسوی در واکنش به ساخت این پارک، تعابیری مانند امپریالیسم فرهنگی و ناقوس مرک فرهنگ فرانسوی را به کار برده‌اند. اما در حال حاضر این مکان به اولین جاذبه‌ی گردشگری فرانسه تبدیل شده و پذیرای پنجاه میلیون بازدیدکننده در سال است. تعداد بازدیدکنندگان این مرکز تفریحی حتی از تعداد بازدیدکنندگان برج ایفل و موزه‌ی لوور هم بیشتر است. ۴۰درصد بازدیدکنندگان این مکان فرانسوی هستند که نیمی از این تعداد را اهالی پاریس تشکیل می‌دهند (پرتر و پرینس، ۲۰۰۷).
در مورد مراکز و فرصت‌های خرید و تجارت و همچنین بازنمایی پاریس در رسانه‌های مختلف باید گفت که پاریس بالاترین میزان تمرکز مغازه‌ها و فروشگاه‌های محلی را در فرانسه دارد که بالغ بر ۶۰۰۰۰ است. لادفانس مرکز تجاری است که بسیاری از آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه در این منطقه واقع شده‌اند و نسخه‌ی مدرن طاق پیروزی هم در این محل قرار دارد (جاذبه‌های پاریس، ۲۰۰۹).
بارسلونا پس از المپیک ۱۹۹۲، با سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی امکانات تفریحی و فرهنگی و طراحی فضاهای عمومی شهر، موفق به توسعه گردشگری شهری شد. بارسلونا که پیش از این یکی از مقصدهای سفرهای تجاری محسوب می‌شد، امروزه بیشتر پذیرای گردشگران تفریحی است (اوانز و شاو، ۲۰۰۱).
توقف گردشگران
متوسط مدت اقامت
نسبت مجموع نفر شب اقامت مسافران (مهمانان) بر تعداد مسافران (مهمانان) در دوره زمانی مورد بررسی است (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).
مجموع نفر شب اقامت
مجموع شب‌های اقامت مسافران در اقامتگاه عمومی گردشگری که برحسب نفر ـ شب سنجیده و بیان می‌شود (اروجی و دیگران، ۱۳۸۶).
مدت اقامت در مقصد به عنوان یکی از عناصر کلیدی در فرایند تصمیم‌گیری گردشگران اهمیتی اساسی برای مقاصد گردشگری دارد. محصول گردشگری در وسیع‌ترین معنای آن باید خود را با مدت‌زمان دراختیار گردشگر در مقصد انطباق دهد. اقامت کوتاه‌تر بیان‌گر هزینه‌های سنگین‌تر مدیریتی برای شرکت‌های فعال در صنعت گردشگری است و تأثیرات اقتصادی گردشگری بر جامعه‌ی مقصد بستگی به مدت اقامت گردشگران دارد. از طرف دیگر، برای ارتقای وضعیت مقصد باید اقداماتی متناسب با تصمیمات گردشگران صورت گیرد (ریچی و کروچ، ۲۰۰۳).
مدت اقامت را می‌توان شاخص مناسبی برای بخش میزبانی و نهادهای عمومی محلی تلقی کرد. اقامت طولانی‌تر گردشگر احتمالاً به معنای صرف هزینه‌ی بیشتر برای خدمات و خرید کالا خواهد بود و نتیجه‌ی آن درآمد بیشتر برای بخش تجارت و تأثیر فراوان بر اقتصاد محلی است. به علاوه، عامل مدت اقامت اطلاعات مفیدی را در زمینه‌ی ظرفیت مقصد خاص برای جذب و حفظ جریان گردشگران در اختیار ما قرار می‌دهد و شاخص مناسبی برای اهداف بنگاه‌های تجاری، سرمایه‌گذاران و نهادهای محلی در زمینه‌ی برنامه‌ریزی معطوف به آینده محسوب می‌شود (پولینا، ۲۰۱۰).
مدت اقامت امکان ارزیابی تأثیرات گردشگری را بر ثروت سرزمین میزبان، که بر اساس زمان صرف‌شده به وسیله‌ی گردشگران در مقصد متفاوت خواهد بود، فراهم می‌کند (الگره و پو، ۲۰۱۲). همچنین در مطالعات انجام‌شده، مدت اقامت عاملی بسیار مهم تلقی شده است. به این دلیل که همبستگی مثبتی با منافع حاصل از گردشگری دارد و بر اساس مدت اقامت، امکان تجربه‌ی فعالیت‌های بیشتری برای گردشگر فراهم می‌شود (باروس و باتلر، ۲۰۱۰).
از دیدگاه جامعه‌شناختی مدت اقامت گردشگر (مذهبی) یا زائر در مقصد نوعی کنش تلقی می‌شود که مسبوق به فرایند تصمیم‌گیری است. تصمیم‌گیری خود به عنوان جریانی ذهنی با ترجیحات کنش‌گر در ارتباط است و خود «فرآیندی جامع است و نه صرفاً یک عمل ساده‌ی انتخاب از بین گزینه‌های مختلف» (گیوریان، ۱۳۸۱: ۲۶۳).
تحقیقات انجام‌شده در مورد مدت اقامت گردشگران
مدت اقامت گردشگران در مقصد موضوع اصلی پژوهش‌های بسیاری در کشورهای دیگر بوده است. کرامپتون (۱۹۷۹) در مطالعه خود بیان کرد که انتخاب مقصد و مدت اقامت می‌تواند براساس ترکیبی از چهار عامل پول، زمان، تجربه قبلی، تصویرذهنی گردشگر از مقصد تعیین شود. مطالعه گوکووالی و کوزاک (۲۰۰۷) نخستین اثری بود که مدل بقا را برای تحلیل مدت اقامت به کارگرفت. آنان به بررسی یک مقصد گردشگری طبیعی در ترکیه به عنوان نمونه مطالعه پرداختند و تحقیق کردند که چگونه ویژگی‌های سفر و متغیرهای اجتماعی – جمعیتی گردشگران مدت اقامت آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بریدا و همکاران (۲۰۱۰) در پژوهشی در مورد گردشگران فرهنگی که از موزه اوتزی در بالزانو ایتالیا بازدید کردند، با بهره گرفتن از الگوی تحلیل اقتصاد خرد به بررسی عوامل تعیین کننده مدت اقامت گردشگران پرداختند. در این پژوهش رفتار ۷۲۴ گردشگر مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از آن بود که مدت اقامت گردشگران فرهنگی در فصل پیک (۸/۷روز) بیش از گردشگران عادی در مقاصد معمولی (۵روز) بوده و با بالارفتن سن، کاهش میزان درآمد، افزایش هزینه پیش‌بینی شده سفر و افزایش هزینه‌های جاری زندگی، مدت اقامت کاهش می‌یابد.
در تحقیق دیگری تحت عنوان ملیت و طول مدت سفرهای کم‌هزینه که توسط رایا و مارتینز گارسیا در سال ۲۰۱۱ انجام شد، به بررسی عوامل مؤثر بر طول سفر در گردشگری بین‌المللی با بهره گرفتن از خدمات حمل و نقل کم‌هزینه در چهار کشور پرتوریست اتحادیه اروپا شامل: انگلستان، آلمان، فرانسه و ایتالیا پرداختند. داده‌ها از یکی از بزرگترین بازارهای حمل و نقل کم‌هزینه به نام چیرونیا کاتالونیا در اسپانیا جمع‌ آوری شد. نتایج تحقیق نشان داد که عوامل مؤثر بر طول سفر در ملیت‌های مختلف، متفاوت می‌باشد. به عنوان مثال برای انگلیسی‌ها وضعیت تأهل و سفر در فصل تابستان، برای فرانسوی‌ها نوع محل اقامت (اجاره‌ای یا شخصی)، برای ایتالیایی‌ها تحصیلات و فصل سفر و برای آلمانی‌ها عدم استخدام بر طول مدت سفرشان مؤثر می‌باشد.
الگره و پو (۲۰۱۲) با بهره گرفتن از داده‌های گردآوری شده در فصول پرسفر از ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ در جزیره بالریک متغیرهای اقتصاد خرد را برای تحلیل مدت اقامت در مقصد مورد تحلیل قرار دادند. بعضی از آن متغیرها مثلاً اندازه خانواده تأثیری مستقیم بر مدت اقامت داشتند، ولی متغیرهای دیگر مثل سن، تحصیلات و شغل دارای تأثیر غیرمستقیم بودند.
در سال ۲۰۱۲ وانگ و همکاران در پژوهشی تحت عنوان عوامل مؤثر در طول مدت اقامت گردشگران در دالیان در شمال شرقی چین تکرار سفر و مسافت بیشتر بین مبدأ و مقصد را بر مدت اقامت طولانی‌تر مؤثر می‌دانند و پیشنهاد می‌کنند که دولت برای‌ترویج گردشگری با کیفیت بالا بایستی برای جذب گردشگران با درآمد بالا تلاش نماید و همچنین صنعت حمل و نقل گردشگر و هتل‌ها را گسترش و ارتقاء دهد.
عوامل مؤثر بر توقف بیشتر گردشگران در مناطق گردشگری
طول مدت اقامت یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده مؤثر گردشگری بر اقتصاد یک منطقه است. تعداد روزهایی که گردشگر در یک مقصد خاص بماند، به احتمال زیاد بر هزینه‌های وی تأثیرگذار خواهد بود. یک دلیل ساده این است که هزینه‌های مربوط به اسکان و خوراک تقریبا ۴۰درصد کل هزینه‌های گردشگر را تشکیل می‌دهند (وانگ و دیگران، ۲۰۱۰). بدیهی است هر دو عامل بطور مستقیم به مدت زمان اقامت مربوط می‌شوند، در عین حال تعداد تجارب ممکن که توسط گردشگر انجام می‌شود، به مدت زمان اقامت بستگی دارد (Antonio & Jose,2009).
زیرساختهای گردشگری عواملی هستند که به قصد ارائه خدمات و انتفاع توسعه خدمات به گردشگران و مسافران یا میهمانان طبق ضوابط ارائه می‌شود. مهم‌ترین زیرساخت‌های گردشگری اقامتگاه‌ها، حمل و نقل، جاذبه‌های گردشگری، مکان‌های ارائه مواد غذایی، مراکز اطلاع‌رسانی، آژانس‌های مسافرتی، راهنمایان تور، جامعه بومی و سازمان‌های دولتی می‌باشد (کوشش تبار، ۱۳۸۷ :۱۰۴).
در گردشگری مذهبی انگیزه اصلی زیارت اماکن مقدسه و زیارتگاه‌هاست، که اقامتگاه‌ها و نوع امکانات آن به هر حال در طول مدت اقامت تأثیر می‌نهد ‍(فاطمی، ۱۳۸۰: ۱۱). در میان گردشگران مذهبی، دو گروه مواجه مشاهده می‌شوند: یکی زائران، یا کسانی که انگیزه‌ی آنها از مسافرت، فقط انجام امور مذهبی است و زمان و مدت اقامت‌شان، تابع اوقات فراغت نیست و دیگری، گردشگران مذهبی که ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از مکان‌های دیگر گردشگری (اعم از مذهبی و غیرزیارتی) نیز دیدن می‌کنند و یا به عبارتی دیگر، اهداف مسافرت آنها چندمنظوره با اولویت زیارت است که خود موجب بالارفتن مدت سفر و در نتیجه افزایش میزان هزینه‌های مسافرت می‌شود (مؤمنی و همکاران، ۱۳۸۷: ۱۴). به همین دلیل امروزه منابع و جاذبه‌های گردشگری در تمامی بخش‌های برنامه‌ریزی و مدیریتی گردشگری اهمیت فراوانی یافته است. لیکن استفاده از مواهب گردشگری جز با فراهم کردن بستر مناسب توسعه گردشگری امکان‌پذیر نیست. از این رو شناسایی جاذبه‌ها در مرحله اول، و برنامه‌ریزی برای توسعه آنها در مراحل بعدی، امری ضروری به نظر می‌رسد (بهزادفر و زمانیان، ۱۳۸۶: ۲).
طی تحقیقی که آقایان عیسی ابراهیم‌زاده، شمس‌ا… کاظمی‌زاد و محمد اسکندری‌ثانی با عنوان برنامه‌ریزی استراتژیک توسعه‌ی گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی (مطالعه‌ی موردی: شهر قم) در سال ۱۳۸۸ انجام دادند، عامل توسعه و تجهیز شهر به فضاهای تفریحی سالم، به منظور افزایش مدت اقامت گردشگران به عنوان دومین عامل تأثیرگذار به اثبات رسیده است. همچنین کمبود فضاهای سرگرمی و تفریحی (پارک و شهر بازی) و فضای سبز نیز به عنوان دومین نقطه ضعف قم مطرح شده است (ابراهیم‌زاده، کاظمی‌زاد و اسکندری‌ثانی، ۱۳۸۹).
توسعه‌ی شهرهای زیارتی متناسب با پیروان مذاهب، مدت اقامت زائران در شهر و بالاخره با میزان هزینه‌هایی است که در زمان زیارت و اجرای فرایض دینی انجام می‌شود (دیناری، ۱۳۸۴: ۹۵ و ۹۶).
معرفی شهر قم
شهر قم علاوه بر اینکه به عنوان مهم‌ترین پایگاه مذهبی جهان تشیع و دومّین مرکز زیارتی کشور بعد از مشهد در سطح ملی شناخته شده است، دارای پتانسیل‌های مذهبی ـ فرهنگی، تاریخی و طبیعی بـاارزش دیگری نیز هست؛ لیکن تاکنون این شهر نتوانسته است به جایگاه واقعی خود در عرصه جـذب گردشـگر به ویژه به لحاظ ضریب ماندگاری گردشگران دست یابد. بـه منظور تحقق این امر مهم، با اجرا و تقویت فضاهای سرگرمی و تفریحی (پارک و شهر بازی) و فضاهای سبز و همچنین تقویت جاذبه‌های طبیعـی بـه عنـوان عنصـر مکمـل گردشـگری مذهبی، در تمام طول سال، برای جلوگیری از فصلی شـدن گردشـگری شـهر و افـزایش مـدت اقامـت گردشگران در شهر عملی گردد (ابراهیم‌زاده، کاظمی‌زاد و اسکندری‌ثانی، ۱۳۸۹).
در ضمن می‌توان به برخورداری از فیض وجود بارگاه ملکوتی کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (س)، پایگاه و مرکز حوزه‌ی علمیه و مرجعیت، با جمعیتی قریب به بیش از ۵۰۰۰۰ نفر طلبه ایرانی و قریب به ۱۳۰۰۰ نفر طلبه خارجی به همراه خانواده‌شان با حدود ۳۰۰۰۰ نفر از ۱۱۳ کشور جهان و شهری زیارتی متبرک به وجود مقبره‌ی ۴۴۴ امام‌زاده و وجود مسجد مقدس جمکران به عنوان میعادگاه عاشقان حضرت ولی‌عصر (عج) اشاره نمود. از دیگر ویژگی‌های مهم آن، علاوه بر اینکه پذیرای بیش از بیست میلیون نفر زائر در سال می‌باشد، می‌توان به حضور قریب به ۲۰۰۰۰۰ نفر اتباع خارجی از بیش از یکصد کشور جهان و قرار گرفتن در مسیر مواصلاتی ۱۷ استان کشور اشاره کرد.
موقعیت جغرافیایی
جدول ‏۲‑۱: مساحت کشور و استان