معمولاً برای گرفتن هر تصمیمی، تصمیم گیرندگان تعدادی معیار را در نظر می گیرند. چنانچه این معیارها کمی باشند روش های متنوع ریاضی برای حل آنها وجود دارد، ولی اگر کیفی باشند، دیگر به سادگی نمی توان از روش های ریاضی و کمی برای حل آنها استفاده نمود و لذا به روش های خاصی نیاز است. در بسیاری از مسائل مشاهده می گردد که معیارهای تصمیم گیری هم کمی و هم کیفی هستند که در بعضی موارد نیز هم واحد نیستند. لذا در برخورد با این مسائل باید به دنبال گزینه ای بود که بیشترین مزیت را برای معیارها داشته باشد .این روش تصمیم گیری به روش های تصمیم گیری با معیارهای چندگانه معروف است[۲۰]. در این تصمیم گیری ها به جای استفاده از یک معیار سنجش بهینگی از چندین معیار سنجش ممکن استفاده می شود. کاربرد این مدلها هنگامی است که تصمیم گیرنده بخواهد با توجه به عوامل چندگانه، از بین چند گزینه یکی را انتخاب یا آنها را رتبه بندی کند.
۳-۲-۱ فرایند تحلیل سلسله مراتب (AHP)[41] / شبکه ای(ANP)
ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ (AHP) ﻳﻚ روش رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی ﭘﻴﭽﻴﺪه ی ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻴﺎره ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. اﻳﻦ روش ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺳﺎﻋﺘﻲ[۴۲] در ﺳﺎل ۱۹۷۷ ﺗﻮﺳﻌﻪ داده ﺷﺪ. AHP ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻛﻴﻔﻲ و ﻫﻢ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻛﻤﻲ را در ارزﻳﺎﺑﻲ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎی ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻟﺤﺎظ ﻛﻨﺪ[۳۰].
در این روش فرض بر این است که فاکتورهای بیان شده در ساختار سلسله مراتبی مستقل از هم هستند. روش AHP بیشتر مرسوم به روش بردار ویژه است که با بیان بردار ویژه متناسب با بزرگترین مقدار ویژه ماتریس مقایسات زوجی، اولویت فاکتورها و ترتیب اولویت بین گزینه ها را بیان می کند.(۷۰) در بخش های بعد این روش را توضیح خواهیم داد AHP .یک نظریه اندازه گیری مربوط به نتیجه گیری و استنتاج اهمیت و تسلط اولویت ها، از روی مقایسات زوجی از عناصر همگن نسبت به یک معیار مشترک است.
AHP [78] به ساخت مدل های تصمیم گیری از طریق فرآیندی که هم شامل مولفه های کیفی و هم کمی است، کمک میکند.
از لحاظ کیفی: از لحاظ کیفی این روش به تجزیه یک مسئله تصمیم گیری مطابق با اینکه در بالاترین سطح، هدف کلی برای مجموعه ای از خوشه ها و زیر خوشه های قابل کنترل و در سطح پایین که معمولا شامل سناریوها و گزینه های مد نظر می باشد، کمک میکند.
از لحاظ کمی:از لحاظ کمی این روش از مقایسات زوجی برای تخصیص وزن ها به عناصر موجود در خوشه ها و زیر خوشه ها و در نهایت محاسبه وزن کلی برای ارزیابی گزینه ها مفروض در پایین ترین سطوح، استفاده میکند[۷۹].
فرض اصلی در روش AHP، شرط وجود توابع مستقل بالاترین سطح یا خوشه از ساختار سلسله مراتبی از تمام لایه های زیرین و از معیارها یا گزینه ها در هریک از سطوح ساختار سلسله مراتبی است [۸۰].
بسیاری از مسائل تصمیم گیری نمیتوانند به صورت یک ساختار سلسله مراتبی باشند زیرا مستلزم اثر متقابل بین عوامل مختلف هستند.در برخی اوقات عوامل موجود در سطوح بالایی به عوامل موجود در سطوح پایین تر وابسته هستند.ساختاربندی یک مسئله با توابع غیر مستقل و وابسته که بازخورد بین خوشه ها را مجاز می داند، به صورت یک سیستم شبکه بندی در نظر گرفته می شود.پروفسور ساعتی استفاده از روش AHP را برای مسائلی که شامل استقلال بین گزینه ها و معیارها است، پیشنهاد کرده و با مسائلی با وجود وابستگی بین گزینه ها و معیار ها روش ANP را پیشنهاد میکند[۸۰].
ساعتی و وارگاس[۴۳][۸۱] معتقد هستند که ANP ابزاری جامع برای سازمان دادن اندیشه ها و تجربه ها و برای استخراج قضاوت های ثبت شده در حافظه ما و ارزیابی کمی آنها به شکل اولویت بندی، مفید و کمک کننده است.
روش ANP بیان شده توسط ساعتی، یک حالت جامع تر و کلی تر از روش AHP است.در حالیکه AHP روشی با روابط ساختاری یک طرفه است، ANP روابط متقابل کامل بین سطوح تصمیم گیری و گزینه های تصمیم گیری را مجاز می داند.
شیوه بازخورد (برگشتی بودن) روش ANP، ساختار سلسله مراتبی را با شبکه جایگزین می کند که ارتباط بین سطوح به آسانی و ساده به صورت از بالا به پایین یا غالب و مغلوب یا مستقیم یا غیر مستقیم بیان نمی شود[۸۲].
برای نمونه اهمیت معیارها فقط اهمیت گزینه ها را در ساختار سلسله مراتبی معین نمیکند، اهمیت گزینه ها هم ممکن است بر روی اهمیت معیارها تاثیر داشته باشد.بنابراین یک سلسله مراتبی بیان شده به صورت خطی از بالا به پایین، ساختار مناسبی برای یک مسئله کامل نیست[۷۸]. یک سیستم با بازخورد را می توان به صورت یک شبکه بیان کرد.تفاوت ساختاری بین سلسله مراتبی و شبکه بندی در نمودار شماره ۴-۱ نشان داده شده است.
بر اساس نظرات ساعتی انگیزه و دلایل استفاده از روش ANP عبارتند از:
۱-روش ANP با مسائلی که شامل زیر سیستم هایی با وابستگی و بازخورد است سر و کار دارد.
۲-فرایند ANP فرآیندی منظم و با قاعده برای تنظیم اولویت ها و سبک و سنگینی بین اهداف و معیارها می باشد.
۳-معیار وزن ها و اولویت های به دست آمده از طریق ANP بر مبنای استفاده از نسبت مقایسه ای بر اساس قضاوت های انسانی به جای استفاده از مقیاس دلخواه است.
۴-فرایند ANP تمام معیارهای ملموس و غیر ملموس در مدل را اندازه گیری میکند.
۵-ANP فرآیندی نسبتا ساده و شهودی است که می تواند مقبول مدیران و سایر تصمیم گیرنده ها باشد.
۶-فرایند ANP می تواند به آسانی برای مدل کردن مسائل تصمیم گیری چند معیاره شامل تصمیم گیری گروهی استفاده شود.
۷-ANP قادر به ارتباط بهتر و راهنمایی به درکی روشن و اجماع و اتفاق نظر بین افراد است تا بتوانند گزینه ای را که دارای احتمال بیشتری است یا محتمل تر است انتخاب کنند.
شکل ۳-۱ روابط درونی معیارها در مدل ANP
۳-۲-۱-۱ روابط درونی معیارها
براساس مدل بالا چهار معیار C1 تا C4 معیارهای اصلی تصمیمگیری را نشان می دهند. در روش AHP روابط درونی معیارها در نظر گرفته نمی شد ولی در اینجا همانطور که در شکل نشان داده شده است روابط بین معیارها نیز در نظر گرفته می شود. برای تعیین روابط بین معیارها دو راه کار وجود دارد:
- روابط بین معیارها و زیرمعیارها می تواند براساس ادبیات پژوهش تعیین شود. برای نمونه فرض کنید معیارهای اصلی مورد مطالعه عناصر آمیخته بازاریابی هستند. به روشنی در ادبیات پژوهش آمده است که بین عناصر آمیخته بازاریابی رابطه وجود دارد.
- راه کار بهتر و قابل اتکاتر استفاده از تکنیک دیمتل [۴۴] است. با بهره گرفتن از تکنیک دیمتل میتوان الگوی روابط درونی بین معیارها را مشخص کرد.
۳-۲-۲ تکنیک دیمتل
تکنیک دیمتل اولین بار توسط فوتلا و گابوس[۴۵] در انتهای سال ۱۹۷۰ با در نظر گرفتن شیوه کارشناسانه برای غلبه بر بسیاری از مشکلات جهانی در علم، سیاست و اقتصاد پیشنهاد شد [۵۹,۶۰]. در عمل تکنیک دیمتل برای نمایش روابط داخلی میان معیارها و یافتن معیاری که نقش مرکزی در سیستم را بازی می کند و به معیارهای دیگر تاثیر می گذارد، بکار می رود[۶۱,۶۲].
به علاوه تکنیک دیمتل نه تنها برای یافتن تاثیر هر سطح از عناصر بر عناصر دیگر بکار می رود بلکه برای تعیین روابط پیچیده و ایجاد یک طرح از تاثیر روابط عناصر[۴۶] (IRM) بکار می رود[۶۳,۶۴].
روش مورد استفاده در این پژوهش به این صورت است که ابتدا روابط بین عناصر از تکنیک دیمتل شناسایی شده و سپس از تکنیک ANP به منظور اولویت بندی نمودن معیارها استفاده می گردد.
۳-۲-۳ رویکرد گام به گام روش فرایند تحلیل شبکه ای
رویکرد گام به گام روش فرایند تحلیل شبکه ای یکی از رویکردهای این روش برای حل مسائل می باشد. این رویکرد با انجام ضرب ماتریسی مساله را حل می کند. رویکرد گام به گام حل مساله را با دو بخش اصلی پیش خواهد برد. در بخش اول معیارهای مساله و در بخش دوم، گزینه های مساله رتبه بندی خواهند شد. این روش دارای ۵ مرحله میباشد که با توجه به نتایج مراحل اول و دوم معیارهای مساله رتبه بندی خواهند شد. این رویکرد حل مساله را با روش ضرب ماتریسی جواب مناسب مساله را بدست خواهد آورد. در این روش برای تعیین وابستگی درونی بین گزینه ها، تاثیر گزینه ها بر یکدیگر بر مبنای هر معیار محاسبه میشود. این روش به پژوهشگر کمک میکند تا کلیه وابستگی های بین معیارها و گزینه ها را برای حل مساله در نظر بگیرد. لازم به ذکر میباشد برای حل این مساله نیاز به نرم افزار خاص نبوده و تنها با ضرب ماتریسها در مراحل مختلف میتوان جواب مناسب را محاسبه کرد.
مراحل رویکرد گام به گام بدین صورت می باشد: (داس و چاکرابورتی، ۲۰۱۱ : کارساک، ۲۰۰۲ : وی & وو، ٢٠٠٧)
مرحله اول: مقایسه زوجی معیارها با توجه به هدف مساله
هر یک از معیارهایی که برای مقایسه گزینه های مدل مورد استفاده قرار میگیرند دارای اهمیت متفاوتی نسبت به هدف مساله میباشند. در واقع همه معیارها برای هدف مساله وزن یکسانی ندارند. در مرحله اول با مقایسه زوجی معیارها نسبت به هدف، اهمیت هر یک از معیارها نسبت به هدف مساله مشخص میشود. .از تصمیم گیرنده خواسته می شود که به یک سری از مقایسات زوجی بین دو عنصر یا دو خوشه برای ارزیابی میزان اهمیت آنها نسبت به معیار سطح بالاتر جواب دهد.تاثیر هر عنصر بر روی سایر عناصر توسط یک بردار ویژه بیان میشود.درجه اهمیت روابط توسط مقیاس ۱-۹ دکتر ساعتی تعیین می گردد.(جدول ۷ را مشاهده کنید)، که نمره ۱ اهمیت مساوی بین دو عامل را نسبت به یک معیار بیان می کند و نمره ۹ اهمیت مطلق یک عنصر (خوشه سطری ماتریس) در مقایسه با عنصر دیگیری (خوشه ستونی در ماتریس) را بیان می کند.
مقدار معکوس aji=1/aij به مقایسه معکوس بین دو عنصر اختصاص دارد که دلالت بر اهمیت عصر j ام نسبت به عنصر i ام دارد.مشابه با روش AHP مقایسات زوجی در ANP در چهارچوب یک ماتریس کلی انجام میگیرد و بردار اولویت می تواند به صورت برآوردی از اهمیت روابط مربوط به عناصر ویا خوشه های مقایسه شده بوسیله فرمول (۱) بدست آید:
A × W = λmax × W (1)
که A ماتریس مقایسات زوجی، W بردار ویژه و λmax بزرگترین مقدار ویژه ماتریس A است.
جدول ۳- ۱مقیاس ۱-۹ ساعتی برای اولویت بندی
شدت اهمیت | تعریف | توضیح |
۱ | اهمیت مساوی |