اخلاق کار اسلامی: میزان به کارگیری آموزه های اسلامی در محیط کار اشاره دارد(احمد، ۲۰۰۰).
تعهد سازمانی: میزان تمایل کارکنان به ماندن در سازمان (آلن و می یر، ۱۹۹۱).
تعهد عاطفی: تعهد به ماندن در سازمان به دلیل علاقه و بدید دلیل که هویت فرد با هویت سازمان یکی شده است (آلن و می یر ،۱۹۹۱).
تعهد هنجاری: ماندن در سازمان به دلیل رعایت هنجارهای اجتماعی نظیر ترس از طرد اجتماعی و … (آلن و می یر،۱۹۹۱).
تعهد مستمر: ماندن در سازمان به دلیل احساس نیاز به سازمان (آلن و می یر، ۱۹۹۱).
۱-۸-تعاریف عملیاتی :
اخلاق کار اسلامی: عبارتست از نمره ای که پاسخگو بر روی پرسشنامه اخلاق کار اسلامی کسب می نماید.
تعهد سازمانی: عبارتست از نمره ای که پاسخگو بر روی پرسشنامع تعهد سازمانی آلن و می یر (۱۹۹۷) کسب می نماید.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲-۱- مقدمه:
در این فصل ابتدا مبانی نظری تحقیق مربوط به اخلاق اسلامی کار را بررسی می کنیم سپس به مبانی نظری تعهد سازمانی می پردازیم و سپس به پیشینه های تحقیقات انجام گرفته شده در داخل و خارج از کشور پرداختیم و در نهایت به نقد و بررسی تحقیقات داخلی و خارجی نسبت به پژوهش اخیر پرداختیم.
۲-۲- مبانی نظری تحقیق
۲-۲-۱-اخلاق اسلامی کار
اخلاق کار با سایر مفاهیم مرتبط با آن مانند انگیزش کاری، نگرشهای کاری یا رضایت شغلی تفاوت دارد. اخلاق کار یک هنجار فرهنگی است، که برای انجام دادن کار با کیفیت، ارزش اخلاقی مثبت قائل است و مبتنی بر این اعتقاد است، که کار در نوع خود دارای ارزش ذاتی است. ماکس وبر در مطالعه خود(اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری) عناصر زیر را به عنوان ویژگیهای اخلاق کار پروتستان مورد ملاحظه قرار داد: کار یک حقیقت مشروع و کانونی زندگی است، وظیفه هر فردی این است که سخت کار کند، یک نگرش معقول نسبت به زندگی و برنامه ریزی زمانی خوب، در خدمت سعی و کوشش انسان هستند، موفقیت مهم است، مصرف و رفاه باید با درجه ای از شک و تردید نگریسته شود، توجه کردن به دیگران و یک شهروند خوب بودن از وظایف مدنی هر فرد است(باگت^[۱۵] و همکارانش، ۲۰۰۴).

سالهای سال فرهنگ بخش عمده ای از جهان باختری به کار به عنوان یک کوشش دلپسند و کمال آفرین تأکید نهاده است. این نگرش در بخشهایی از قاره آسیا مانند ژاپن نیرومند است. نتیجه آن پدید آمدن یک اخلاق کار برای بسیاری از مردمان است. اخلاق کار بدین معنی است که مردم کار را یک دلبستگی کانونی و یک هدف دلخواه زندگی بدانند. آنان کار را دوست دارند و از آن خشنودی برمی گیرند. ریشه های اخلاق کار در غرب، هم در ارزشهای دینی و هم در ارزشهای دنیایی نهفته است. هواداران کالون در دوره اصلاح طلبی پروتستان و پس از آن پاکدینان در ایالات متحده آمریکا سخت از اخلاق کار پشتیبانی کردند. به دلیل خواستگاههای دینی اخلاق کار را اخلاق پروتستان می نامند، هر چند که مردمان از کیشهای گوناگون به آن پایبند باشند. دیدگاه دینی درباره اخلاق کار می پندارد که کار یک عمل خدمتگزاری به پروردگار و مردمان است، زیرا کار جامعه بهتری که به تحقق برنامه پروردگار یاری می دهد، پدید می آورد. استعداد انسانی از سوی آفریدگار به مردمان داده شده تا آن را به کار بندند، بنابراین کار و کوشش سخت و پرهیز از بیهودگی از تعهدات و وظیفه اخلاقی به شمار می آیند. کارکنانی که دارای اخلاق کار هستند، به طور معمول احساس تعهد اخلاقی درباره آن می کنند و نه آنکه آن را یک گزینش عقلایی و سوداگرانه به حساب آورند( کیت دیوس و جان نیو استرم، ترجمه طوسی،۱۳۷۳).
ماکس وبر^[۱۶]( ترجمه انصاری،۱۳۷۱) مفهوم اخلاق کار پروتستان را بدین صورت تبیین می کند از نظر یک کالوینیست، حرفه وضعیتی نیست که فرد در آن به دنیا می آید، بلکه فعالیتی حساب شده و مناسب است که برای خود برمی گزیند و با احساس مسئولیت شرعی آن را دنبال می کند. فعالیت اقتصادی که زمانی خطری برای روح تلقی می شده پس از تعمید در آبهای شفادهنده، ولی یخ زده الهیات کالوینیستی، قداستی تازه می یابد، کار فقط یک وسیله اقتصادی و امرار معاش نیست، بلکه هدفی معنوی است. آزمندی هر چند خطری برای روح است، ولی از بطالت و بیکاری سهمگین تر نیست. از آنجا که تهیدستی اخلاق را زایل می کند، فرد موظف است، حرفه پر درآمدی برای خود برگزیند. میان تقوا و ثروتجویی نه تنها تضادی وجود ندارد، بلکه آن دو متحد یکدیگرند. زیرا فضایلی از قبیل پشتکار، امساک، هوشیاری و دوراندیشی که فرد برمی گزیند و تحصیل آن را واجب می داند، قابل اعتمادترین جواز برای ورود به مرحله رفاه اقتصادی است.
۲-۲-۲- ارزشها و کار
سیستم ارزشهای کاری یعنی دسته ای از نگرشها و عقایدی که هر فردی بوسیله آن کارش و محیطی را که در آن مشغول کار است، ارزیابی می کند( پینینگ،۱۹۷۰؛ به نقل از الیزور و کاسلاوسکی،۲۰۰۱). به منظور تجزیه و تحلیل ارزشهای کاری بصورت سیستماتیک، دو حوزه اساسی از ارزشهای کاری مورد شناسایی قرار گرفته اند( الیزور،۱۹۸۴؛ به نقل از الیزور و کاسلاوسکی، ۲۰۰۱):
۱ – کیفیت نتایج^[۱۷]( شناختی، عاطفی و ابزاری ): برخی از نتایج متنوع کاری مانند حقوق مزایا و ساعات کاری و غیره ماهیت ابزاری و مادی دارند. برخی از نتایج کاری ماهیت عاطفی دارند مانند ارتباط داشتن در محیط کار با افراد دیگر، احترام و شناخت و غیره. طبقه دیگری از نتایج شامل آیتم هایی مانند موفقیت، استقلال، مسئولیت پذیری و دلبستگی شغلی می شود. این آیتم ها بعنوان شناختی طبقه بندی شده اند.
۲– تنظیم متغیرهای موقعیتی براساس عملکرد^[۱۸]( اهمیت داشتن پاداش براساس عملکرد و تنظیم پاداش برای افراد ).
۲-۲-۳- اصول اخلاقی اسلام در بعد اخلاقی کار
ساختار کلان اخلاق اسلامی، حوزه های وسیعی را در برمی گیرد. اخلاق کار و مفاهیم مرتبط با آن نیز به عنوان یکی از حوزه ها، در محدوده اخلاق اسلامی قرار می گیرد. اصول اخلاقی اسلام در بعد اخلاقی کار را می توان در محوریت ارزش کار و تلاش جهت کسب روزی و درآمد، سامان داد. در اخلاق اسلامی از یکسو کار و تلاش به عنوان یک ارزش و بلکه به عنوان یک عبادت به شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است وی از سوی دیگر با هرگونه سستی، بیکاری و تحمیل هزینه خود بر دیگران، مبارزه شده است. گزیده ای از این جهت گیریها به شرح زیر است( دیلمی،۱۳۸۰):
الف : ستایش کار و تلاش : قرآن کریم در آیات متعددی از تلاش و کوشش جهت تحصیل روزی به ((طلب فضل خداوند)) یاد کرده و همواره به آن امر می کند.(( و چون نماز گزارده شد، در روی زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که شما رستگار شوید)) در سخنان معصومان (ع ) آمده است :(( مومن را سه ساعت است : ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز است، و ساعتی که در آن زندگانی خود را سامان می دهد، و ساعتی که در لذتهای حلال و نیکو دمساز است)). پیامبر اکرم(ص) فرمودند: (( هر که برای کسب درآمد حلال،خود را به رنج افکند، آمرزیده است)). همچنین آمده است که خداوند زندگی را در غربت برای کسب درآمد، دوست می دارد. ارتزاق انسان از دسترنج خویش بسیار مورد ستایش قرار گرفته است. رسول خدا (ص) فرمود :(( هر که از دسترنج خود بخورد، خداوند با نظر رحمت به او می نگرد و هرگز او را عذاب نخواهد کرد)). ارزش کار و کارگری چنان والاست که رسول خدا (ص) به دست کارگر بوسه زد و فرمود : (( این دستی است که در آتش جهنم نمی سوزد)).
ب : نکوهش سستی و بیکاری : سستی، تحمیل هزینه خود بر دیگران و سربار مردم بودن، به شدت در اخلاق اسلامی نکوهش شده است؛ تا جائیکه رسول خدا (ص) فرمودند:(( ملعون است، ملعون است کسی که هزینه خانواده خود را تأمین نکند)).
۲-۲-۴- اخلاق کار در اسلام
مبنای اخلاق کار در اسلام را کلا باید در خصیصه اخلاقی گریزناپذیر همه اعمال بشر و مسئولیتی که یک موجود انسانی در مقابل اعمال خودش، چه زن و چه مرد دارد، نه تنها نسبت به کارفرما یا کارگر بلکه همچنین در رابطه با خود کار که باید به قدری که عامل یا کارگر توانایی دارد، در نهایت کمال انجام دهد، جستجو کرد. اخلاق اسلامی کار از خصیصه اخلاقی همه آنچه که یک مسلمان باید در سفر زمینی اش براساس راهنمایی و دستورات قانون الهی انجام دهد، تفکیک ناپذیر است. نخستین عنصر اخلاق اسلامی کار که باید آنرا مورد توجه قرار داد، دستور شریعت مبنی براین امر است که انجام و اتمام هرگونه کاری که برای حمایت از خود یک فرد و خانواده اش ضروری است از نظر خداوند همانقدر ارزشمند است که انجام تکالیف و وظایف مذهبی که الزامی طبقه بندی شده اند(واجب). کار، مانند هر چیز دیگری در زندگی، باید در چارچوب برقراری تعادل و آرامش که اسلام درصدد تحقق آن در زندگی هر فرد است، نگریسته و انجام شود. در عین حال که انجام کار برای حمایت از خانواده فرد یک وظیفه تلقی شده است، تأکید مفرط و اغراق آمیز بر کار به خاطر خود کار، تا آنجائی که چنین طرز تلقی و ایستاری تعادل و آرامش را که هدف اساسی زندگی است، از بین می برد و تخریب می کند، مورد مخالفت قرار گرفته است. هیچگونه ارزش مذهبی ذاتی در رابطه با کار که صرفاً به عنوان وسیله ثروت اندوزی صورت گیرد و لذا خارج از الگوی برقرار شده توسط سنت نیوی و شریعت باشد، وجود ندارد. کل مسأله کار و اخلاق کار در حقیقت در تفکر اسلامی سنتی هرگز تنها از نقطه نظر اقتصادی با آن برخورد نشده بلکه همچنین دارای جنبه ای اخلاقی از منظر اسلامی کلی است که در آن اقتصاد منهای ملاحظات اخلاقی مبتنی بر عدالت به عنوان فعالیتی نامشروع تلقی می شود( موثقی،۱۳۷۸ ).
در اسلام ارزش اجتماعی انسانها به نیکو کار کردن است و کار نیکو کردن نیز نتیجه پرکاری، تجربه، زحمت و تلاش خود فرد است. در اسلام به مفهوم ((مایحسنه)) توجه شده و فقط ((مایعلمه)) نگفته مانده است. بحث عمل و کار تنها نیست، کیفیت کار نیز مطرح است.هر نوع کار و با هر کیفیت و به هر شکل نیامده، بلکه بحث حسن و نیکوئی در کار عنوان شده است. در حقیقت کار باید توأم با حسن و نیکوئی، کیفیت مطلوب، بهینه و استاندارد باشد و باید براین اساس شکل گیرد. جالبتر آنکه از یک سو به نقش اجتماعی انسانها و اینکه هر چیز بهتر در این رابطه حضور داشته باشند،موقعیت شناس، وظیفه شناس و اهل معرفت باشند، توجه شده است. در اسلام رنج در راه تأمین زندگی و تلاش برای خودکفایی، خوداتکایی جامعه اسلامی و قطع وابستگی به بیگانگان تکلیف و وظیفه است.جوهر وجودی انسانها را کار صیقل می دهد. کار انسان را می سازد. کیمیای وجود او را شکل می دهد. و بالاخره منشاء آثار و برکات در جامعه می شود. در اسلام انگیزه، احساس مسئولیت و احساس خدمت به هم آمیخته است و همه عبادت و قرب و توجه الی اللّه است. مبنای کارها و خدمت، ادای تکلیف و وظیفه است. محور اصلی کمال انسان است و کمال انسان در سیر الی اللّه قرار دارد. در این دیدگاه همه چیز وسیله، توشه راه و زمینه ساز تحقق این هدف است. در بینش اسلامی کار و تلاش، عبادت و خدمت بوده و نه تنها رفاه، آسایش، رشد و توسعه نفی نشده بلکه جنبه الهی پیدا می کند. معاش و دنیا مهم است اما به عنوان مزرعه آخرت و بستر تکامل و تعالی(دری نجف آبادی، ۱۳۷۳).
۲-۲-۵- تفاوت اخلاق کار اسلامی با اخلاق کار پروتستانی
دیدگاه های اخلاق کار اسلامی به کار فضیلت و شرافت بخشیده است. اخلاق کار اسلامی، به خاطر نیازهای فرد و ضرورت ایجاد تعادل در زندگی فردی و اجتماعی، کار را بسان عبادت و فضیلت در نظر گرفته است. تلاشی که فرد در کار خود انجام می دهد، باید به اندازه ای باشد که برای فرد مستعد آن کار، لازم به نظر می رسد. اخلاق کار اسلامی مشورت را روشی برای رفع موانع و دوری از خطاها، در نظر می گیرد و روابط اجتماعی کار به منظور ارضای نیازهای افراد و ایجاد توازن در زندگی اجتماعی و فردی آنان، تشویق شده است. بعلاوه کار بعهده گرفته شده، سرچشم استقلال فرد و وسیله پرورش و ترویج رشد، مناعت طبع، رضایت و خودشکوفایی اوست. اخلاق کار اسلامی، کار خلاق را بسان منبع سعادت و کمال می نگرد، و عقیده دارد آنهایی که سخت کار می کنند، به احتمال زیاد در زندگی موفق می شوند. وانگهی کار سخت مداوم، افراد را با مسئولیتهایشان آشنا می سازد، و رقابت را به منظور بهبود کیفیت، تشویق می کند(علی، ۱۹۸۸ ).
طبق نظر درویش یوسف(۲۰۰۱) از مقایسه بین اخلاق کار اسلامی و اخلاق کار پروتستانی به این نتیجه می رسیم که هر دوی آنها بر روی سخت کوشی، تعهد و ایثار درکار، کار خلاق، اجتناب از روش های غیراخلاقی برای جمع آوری ثروت و همکاری و رقابت در محیط کار تأکید قابل توجهی دارند. ولیکن اخلاق کار اسلامی در مقایسه با اخلاق کار پروتستانی، بیشتر بر روی قصد و نیت کار تأکید دارد تا نتایج کار. همچنین اخلاق کار اسلامی بیشتر بر روی جوانب اجتماعی در محیط کار تأکید دارد. بعلاوه اخلاق کار اسلامی، عدالت و سخاوت در محیط کار را مورد تأکید قرار می دهد و اشتغال در فعالیتهای اقتصادی را وظیفه هر مسلمان می داند و زندگی بدون کار را بی معنی می داند.
۲-۲-۶- کار از دیدگاه قرآن مجید
هر سببی که آدمی را به خیر و سعادت برساند، خالق سبب ساز برایش آماده کرده و سرانجام خوش فراجامی و بدفرجامی را در گرو کارهایش نهاده است. چنانکه در سوره الطور آیه بیست و یک می خوانیم: (کل امری بما کسب رهین ) یعنی (( هر کس در گرو کاری است که می کند)). نیز در سوره النجم، آیه چهل و یک چنین می خوانیم : ( و ان لیس للانسان الا ما سعی) ((آدمی را بهره ای نیست مگر به اندازه ای که می کوشد)). از طرفی می دانیم که از شرایط اساسی برای نیل به رستگاری همانا عمل صالح است. یعنی کاری که سودش به بندگان خدا برسد. منتها باید دید کار سودرسان در هر مکان و زمان آیا به خوش فرجامی می انجامد یا نه؟ پاسخ درست را آنگاه می توان داد که بدانیم چه نیتی عامل را به کار خیر برانگیخته است؟ اگر نیت او خدمت به عباداللّه در راستای بندگی و خشنودی اللّه باشد، گذشته از اجر معنوی وی را در آخرت پاداش الهی است و اگر هدفش رسیدن به مال و جاه و مقام برتر باشد، بحثی دیگر است و موید این سخن پیامبر(ص) (انّما الاعمال بالنّیات ))می باشد.( مرزبان راد، ۱۳۷۷).
شهید آیه اللّه مطهری در این باره مطلبی را به شکل زیر بیان داشته است^[۱۹]:
از نظر اسلام راه، راه خداست و بس. مقصد خداست نه چیز دیگر. اما راه خدا از میان خلق می گذرد. کار برای خودکردن، نفس پرستی است. و کار برای خلق کردن، بت پرستی است. کار برای خدا و برای خلق کردن شرک و دوگانه پرستی است. کار خود و کار خلق را برای خدا کردن، توحید و خداپرستی است. در روش توحیدی اسلام، کارها باید با نام خدا آغاز شود. آغاز کردن کار به نام خلق، بت پرستی است. و به نام خدا و خلق، شرک و بت پرستی است و تنها به نام خدا توحید و یگانه پرستی است.
کوتاه سخن، راه رسیدن به سعادت جاوید در جهان دیگر که شکی در آن نیست، همانا عمل صالح همگام با ایمان به خداست.
واژگان عمل صالح و ایمان به خدا به قدری سرنوشت ساز و در قرآن کریم حایز اهمیتند که در بیش از هفتاد آیه با هم آمده اند. از آن میان، در سوره الغافر، آیه چهل و سه( و من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن فاولئک یدخلون الجنه یرزقون فیها بغیر حساب). (( هر کس کاری شایسته کند مرد یا زن باشد و باایمان، پس آنها به بهشت درآیند و در آنجا بی اندازه روزی داده شوند)). و در سوره القصص، آیه شصت و هفت ( فاما من تاب و آمن و عمل صالحا فعسی ان یکون من المفلحین )). (( و اما آنکه توبه کند و ایمان آورد و عمل شایسته ای نماید، شاید از رستگاران باشد )). و در سوره البقره، آیه دویست و هفتاد و هفت می فرماید: (( هر آینه آنانکه به خدا گرویدند و کارهای شایسته نمودند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، مزدشان نزد پروردگارشان است)).
۲-۲-۷- مروری بر آیات و روایات مربوط به کار
آیات :

• • اللّه الذی جعل لکم اللّیل لتسکنو فیه و النهار مبصرا، ان اللّه لذوفضل علی الناس ولکن اکثر النّاس لایشکرون^[۲۰].

خداست آنکه شب تار را برای آسایش و استراحت شما قرار داده و روز را روشن گردانید( تا فعالیت کنید) و خدا در حق مردمان دارای فضل و احسان است. ولیکن اکثر مردم شکر نعمتش به جا نمی آورند.

• • الم نجعل الارض مهادا……. و جعلنا اللّیل لباسا، و جعلنا النّهار معاشا.

آیا ما زمین را مهد آسایش خلق نگردانیدیم؟…….و پرده سیاه شب را ساترالاحوال خلق گردانیدیم و روز روشن را برای تحصیل معاش آنان مقرر داشتیم.