۲-۴٫آثار عوفی
عوفی فاضلی بود که منبر می‌رفت و مجلس پند و اندز داشت و اجازه‌ی نشر احادیث از رجال علم دریافت کرد و کتاب‌هایی درباره‌ی ادب و تاریخ تألیف کرد؛ از جمله آثارش عبارتند از: لباب‌الالباب، ترجمه‌ی فرج بعد الشّده و جوامع‌الحکایات، که مختصراً به شرح هر یک پرداخته میشود:
۲-۴-۱٫ لباب‌الالباب
لباب‌الالباب در سال ۶۱۷ هجری‌قمری و به نام عین‌الملک حسین اشعری، قدیمی‌ترین تذکره‌ی موجود در باب گویندگان فارسی؛ اعمّ از سلاطین و وزرا و امرا و شعراست. در نثر لباب‌الالباب، تقلید و اقتباس راه نیافته است و تماماً ساخته و پرداخته‌ی ذهن و قلم عوفی است. عوفی هر چند در شمار مبرعان و مبتکران فنّ انشاء نیست، ولی کارش از جهت حُسن انتخاب و ذوق تألیف و تتبّع در آثار دیگران، دارای ارزش بسیار است. لباب‌الالباب از جهت نوعی صنعت‌گری و اشتقاق‌سازی و تکلّف با تذکرهالاولیاء عطّار در شروع شرح حال‌ها شباهت دارد. منتها عوفی مطلب را با عباراتی که به جنبه‌ی لفظی آن نظر داشته، آغاز کرده و از آوردن سجع موازنه خودداری نکرده است، امّا شیوه‌ی عطّار بهتر از عوفی است و سجع روان‌تری دارد و به عبارت‌پردازی و صنعت‌گری متکلّفانه پرداخته است.
۲-۴-۲٫ ترجمه‌ی فرج بعد الشّده
اثر دوم عوفی، ترجمه‌ی فرج بعد الشّده است. از آنجایی که سبک نویسندگی تا حدودی تابع موضوع است، بنابراین کتب علمی و تفسیری و تاریخی و داستانی و عرفانی از جهت سبک و روش انشاء یکسان نیستند و در داستان‌نویسی مجال هنرنمایی برای نویسنده‌ی صاحب سبک و هنرمند فراهم‌تر است. از این‌رو، در ترجمه‌ی فرج بعد الشّده عوفی، حلاوت و زیبایی دیده میشود که نسبتی با سردی لباب‌الالباب ندارد. عبارت ترجمه‌ی فرج، هم شیرین و هم روان است. سجع خوشایند و جناس مناسب به زیبایی کلام او افزوده است.
از عوفی به عنوان شاعر هم یاد شده است؛ از جمله مرحوم دکتر معین در مقدّمه‌ی باب اوّل از قسم اوّل جوامع‌الحکایات که تصحیح کرده‌اند، به اشعار او در لباب‌الالباب و جوامع‌الحکایات و کتاب مدایح‌السّلطان که مفقود است و نیز به بعضی ابیات عربی و ترجمه‌ی بعضی دیگر از اشعار عربی که به نظم فارسی صورت گرفته است، اشاره کرده‌اند، او را در ردیف شاعران متوسّط قرار داده‌اند، امّا خود عوفی، داعیه‌ی شاعری نداشته است. (بانو مصفّا، ۱۳۶۲: ۲۶-۴۳)
۲-۵٫ جوامع‌الحکایات شاهکار ادبی عوفی
مجموعه‌ی جوامع‌الحکایات را طیّ پنج سال، تهیّه و تنظیم کرده است و مشتمل بر چهار قسم است و هر قسم، شامل بیست‌وپنج باب که روی هم صد باب و دوهزار و صدوسیزده حکایت را دربردارد. این کتاب بنا به خواهش ملک ناصرالدّین قباجه ـ حکمران سند ـ طرح‌ریزی شده و این اثر به حمایت وزیر قوام‌الدّین نظام‌الدّین محمّدابن‌ابی‌سعد الجنیدی، احیا و به پیشگاه او اهدا نمود. (همان: ۴۴)
انتقاد اجتماعی، در روزگاری که تعصّب مذهبی و فساد پیشوایان دین به اوج خود رسیده و ریا و سالوس در بنیاد جامعه رسوخ کرده بود و بار این فساد بر دوش عزیزنفسان و عالی‌مشربان سنگینی می‌کرد، تنها از دو راه میسّر بود: یکی از طریق داستان‌پردازی و دیگر از راه طنزگویی و طنز. عوفی و گروهی دیگر، راه نخست را برگزیدند و کسانی هم‌چون عبیدزاکانی راه دوم را. گویی عوفی قصد داشته نقاب داستان بر چهره‌ی مقاصد اخلاقی بزند و به عقیده‌ی او، نتیجه‌گیری از حکایت به عهده‌ی خواننده است، امّا گاهی نیز در پایان برخی از داستان‌ها، نتیجه را همراه با تذکّر می‌آورد. (شعار، ۱۳۸۲: ۶)
۲-۶٫ منابع جوامع‌الحکایات
با قطع و یقین نمی‌توان گفت که همه‌ی مطالب جوامع‌الحکایات از چه منابعی استخراج شده است؟ حکایات فراوانی را می‌بینیم که هیچ‌گونه اشاره‌ای به منبع و مآخذ آن نشده است. بنابراین، می‌گوییم که عوفی اطّلاعات فراوانی اندوخته داشته و برحسب دلخواه، از آن بهره گرفته و جای‌جای به منابع و مآخذ اشاره نموده است. صداقت و وفاداری او به منابعی که در دست داشته و استفاده کرده، بسیار قابل توجّه است و این موضوع به صحّت و اعتبار معرفتی که به اسلاف منتقل میکند، کمک زیادی می کند. عوفی با سبکی بی‌تکلّف و ساده که تفاوت فاحشی با لباب‌الالباب دارد، در قالب حکایات، جزئیّات کامل و اسامی تمام اسناد و منابع خود را در اختیار ما می‌گذارد. این اثر با دوهزار و صدوسیزده حکایت و ششصدوپنجاه بیت، از بزرگترین کتب فارسی است.
فهرست آن دسته از مآخذ جوامع‌الحکایات که مشهور است، عبارتند از:
-
- الف) آثار الباقیه البیرونی؛
ب) کتاب الهند البیرونی.
-
- الف) احیاء العلوم‌الدّین و کیمیای سعادت غزّالی؛
ب) نصیح‍هالملوک غزّالی.
-
- آثار البرامکه (نویسنده نامعلوم).
-
- الف) ادیان‌العرب هشّام‌الکلبی؛
ب) تفسیر ابن‌الکلبی محمّدبن‌بشر الکلبی.
-
- اسرارالتّوحید فی مقامات الشّیخ ابی‌سعید محمّدبن‌منوّر.
-
- اعراض‌الرّیاسه فی اغراض‌السّیاسه ظهیری‌سمرقندی.
-
- الف) انجیل؛
ب) کتاب الشبورقان؛
ج) کنزالاحیاء؛
د) سفر الجبابره؛
ه ) سفرالاسرار.
-
- تاریخ بغداد، مؤلّف نامعلوم.
-
- تاریخ تاجی ابراهیم العبّاس.
-
- تاریخ ترکستان، مجدالدّین‌ابن‌عدنان السرختکی.
-
- تاریخ خراسان السّلامی.
-
- تاریخ خلافت بنی‌العبّاس ابوبکر الصّولی‌الشّطرنجی.
-
- تاریخ طبری محمّدبن‌حریر الطّبری.
-
- تاریخ مشایخ خراسان (مؤلّف نامعلوم).
-
- تاریخ مقدّسی محمّدبن‌طاهر المقدّسی.
-
- تاریخ ملوک عجم (مؤلّف نامعلوم).
-
- الف) تاریخ ناصری، ابوالفضل بیهقی؛
