و سطح جهانی (ابطحی و کاظمی، ۱۳۸۳).
۲-۱-۲۵ اندازه گیری بهره وری
برای اندازه گیری بهره وری نیروی انسانی در سطح یک بخش از اقتصاد، می توان از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلان استفاده کرد. در صورتی که علاوه بر اطلاع از تعداد شاغلان، اطلاعات در مورد ساعات کار انجام شده یا ساعات کار پرداخت شده نیز موجود باشد، می توان به جای تعداد شاغلان از سایر اطلاعات مذکور برای مثال نفر- ساعت کار مصرف شده استفاده کرد و در نتیجه بهره وری نیروی کار را با دقت بیشتری به دست آورد (توماس^[۳۷۱]، ۱۹۹۴). البته می توان بهره وری نیروی انسانی را با بهره گرفتن از نسبت درآمد ایجاد شده به کل نیروی انسانی نیز سنجید (سایوآن^[۳۷۲]، ۲۰۰۲).

در اکثر سازمان ها، به منظور اندازه گیری بهره وری نیروی انسانی، مقدار فیزیکی کالای تولید شده و یا ارزش ریالی کالا و خدمات و در برخی موارد ارزش افزوده را بر تعداد نیروی انسانی تقسیم می کنند؛ زیرا اندازه گیری ساعات کار واقعی مشکل به نظر می رسد. چنانچه برای محاسبه ی بهره وری نیروی کار ارزش افزوده بر تعداد کارکنان تقسیم شود، در این صورت شاخص ها نشان می دهد که هر یک از کارکنان به طور متوسط چه مقدار ارزش افزوده ایجاد کرده اند (واعظی و وثوقی، ۱۳۸۹: ۷۵).
در واقع بهره وری، دغدغه ی بسیار مهم سازمان های کسب و کار است، زیرا اساسی ترین محرک رسیدن به نتایج رضایت بخش و کسب مزیت رقابتی محسوب می شود:
اولاً، سنجش بهره وری زمانی امکان پذیر است که شرایط از ثبات برخوردار بوده، هدف ها به گونه ی دقیق بیان شده باشند، زنجیره ی هدف ها و وسایل مشخص بوده و خروجی به سادگی قابل اندازه گیری باشد. شرکت هایی که محصولاتی را در مقیاس وسیع تولید می کنند، می دانند که بهره وری غالباً عمده ترین موضوع برای دستیابی به کارآیی، که نتایج اقتصادی رضایت بخشی را به دنبال دارد، است. اگر چه زمانی که کالاها و خدمات در هم تنیده (وابسته به هم) و بیشتر ناملموس بوده، مناسب تحقق نیازهای مشتری خاص باشند، در آن صورت بهره وری در واژگان کلاسیک به مبحثی پیچیده تر تبدیل می شود.
ثانیاً، مشخص نیست که چه چیزی بهره وری را محقق می سازد؟ از منظر مدیریتی و اقتصادی، بهره وری به طور عموم کارکرد سه متغیر است: فناوری، نیروی انسانی و سازمان، هر متغیر به صورت مجزا به بهره وری منجر می شود؛ به روز بودن، تجهیزات مدرن، نیروی انسانی حرفه ای و ماهر، هماهنگی کافی و منسجم، هر یک از موارد می تواند منبع تغییر تدریجی یا بنیادی در بهره وری باشد (گریو و بناسی^[۳۷۳] ۲۰۰۹ به نقل از سلیمی، ۱۳۹۲: ۵۱).
۲-۱-۲۶ عوامل مؤثر بر افزایش بهره وری
از مهم ترین عواملی که در افزایش عملکرد و بهره وری سازمان مؤثر واقع می شوند:
الف) عوامل داخلی؛ ب) عوامل خارجی؛
۲-۱-۲۶-۱ عوامل داخلی، که در دو گروه به شرح ذیل قابل تبیین می باشند:
عوامل سخت افزاری:
از طریق محصول: طراحی بهتر، گسترش تحقیق و توسعه، بازاریابی و فروش با در نظر گرفتن کمیت، کیفیت، زمان و هزینه ی مناسب.
از طریق ماشین آلات و تجهیزات: تعمیرات و نگهداری خوب و به موقع، استفاده ی مؤثر و مطلوب تر از ظرفیت آنها، توجه به نحوه ی بهره برداری، دوام و عمر آنها، نوآوری، هزینه، سرمایه گذاری، گسترش ظرفیت ها و برنامه ریزی تولید و تکنولوژی.
از طریق مواد و انرژی: بهره گیری از مواد و ارائه ی محصول مفید با مصرف انرژی کمتر در واحد محصول، انتخاب مواد اولیه ی مناسب و صحیح و باکیفیت مطلوب، کنترل ضایعات، بالا بردن کیفیت مواد اولیه با بهره گرفتن از فرآیندهای اولیه و آماده سازی مواد اولیه برای فرآیندهای اصلی تولید، بهبود وضعیت انبارداری و گردش موجودی ها.
عوامل نرم افزاری:
از طریق افراد: ایجاد زمینه های مشارکت، توجه به رفتارهای انسانی، حذف برخوردها و موانع ارتباطی، رعایت استاندارد عملکرد و تلاش در بهبود آن، توجه به رضایت از نوع کار و شغل، مهم و پر اهمیت و سودمند نشان دادن کار (هاسلید^[۳۷۴]، ۱۹۹۵ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۱۹).
از طریق سازمانها و سیستم ها: وحدت فرماندهی، واگذاری مسئولیت ها، نظارت و کنترل، تقسیم کار و ایجاد هماهنگی (گودرزوند و چگینی، ۱۳۸۹ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۱۹).
از طریق روش های کار: جابجایی نیروی انسانی، ابزار، محل های تولید، مواد، ماشین هایی که مورد استفاده قرار می گیرند.
از طریق روش های مدیریت: سیاستهای نیروی انسانی، ایجاد مشاغل، برنامه ریزی، نظارت، هزینه ها و منابع سرمایه ای روش های کنترل.
۲-۱-۲۶-۲ عوامل خارجی، که در سه گروه قابل تفکیک هستند:
عوامل ساختاری شامل:
تغییرات اقتصادی، کشاورزی، صنعتی، تکنولوژی، رقابتی
تحقیقات و توسعه، تکنولوژی و کاربرد روش های تازه، فنون جدید، محصولات جدید
تحرک اقتصادی، مالی، حضور در بازار رقابت، منابع انسانی، زیر بناهای اقتصادی، نوآوری ها و اختراعات
تغییرات اجتماعی و جمعیتی
منابع طبیعی شامل:
نیروی انسانی؛
زمین؛
سوخت؛ و مواد خام.
دولت شامل: عملکرد و مقررات دولتی، حمل و نقل، ارتباطات، محیط زیست، یارانه، اقدامات مالی و ارزی (دهقان نیّری و همکاران، ۱۳۸۴ به نقل از جاخرلوی و طاجوئی، ۱۳۹۰: ۲۰). به این ترتیب عامل انسانی به عنوان مهم ترین و مؤثرترین عامل تولید در بهره وری می باشد.
عوامل مؤثر بر بهره وری
عوامل خارجی
عوامل نرم
منابع طبیعی
متغیرهای ساختاری
دولت و مؤسسات
مکانیزم های نهادی سیاستها واستراتژی مؤسسات بخش خصوصی
عوامل داخلی
محصول کارخانه و تجهیزات تکنولوژی انرژی و مواد
کارکنان سازمانها، نظام ها روش های کار الگوی مدیریت
نیروی انسانی زمین انرژی مواد اولیه
اقتصادی اجتماعی فرهنگی
عوامل سخت
نگاره ی (۲-۹). عوامل مؤثر بر بهره وری (خاکی، ۱۳۸۸: ۵۲)
۲-۱-۲۷ فواید بهره وری چیست؟