صنوف خدماتی
آن دسته از صنوفی که با فعالیت های خود، قسمتی از نیازهای جامعه را تأمین نموده و این فعالیت در زمینه تبدیل مواد به فرآورده یا خدماتفنی نباشد، صنف خدماتی نامیده می شود.
به طوری که از مفاد قانون نظام صنفی استنباط می شود، دو گروه از چهار گروه صنفی، یعنی صنوف تولیدی و صنوف خدمات فنی به فعالیتهای صنعتی و خدمات وابسته به آن اشتغال دارند، بنابراین مشمول ضوابط مکان یابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهری قرار می گیرند. در شهرهای کنونی، بخش مهمی از خدمات، عملکردی شبیه صنایع دارند و به همین دلیل نوعی تداخل و اختلاط در مفهوم صنعت و خدمات به وجود می آید که از نظر زیست محیطی و برنامه ریزی کالبدی اهمیت زیادی دارد. بر اساس این واقعیت است که مفهوم دیگری به عنوان صنایع خدماتی یا خدمات صنعتی در برنامه ریزی شهری جهان، رواج و کاربرد عام پیدا کرده است.( سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران، ۱۳۸۴).

صنایع خدماتی شامل صنایعی هستند که به تعمیر، سرویس و نگهداری کالاها اختصاص دارند و از صنایعی که به تولید مربوط می شوند، متمایزند. همان گونه که گفته شد، صنایع خدماتی نقش مهمی در حیات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر به عهده دارند و روز به روز نیز بر اهمیت و تنوع آنها افزوده می شود(زیاری, ۱۳۷۲).
مفهوم صنایع و خدمات شهری
به دلایل مختلف، صنعت و شهر لازم و ملزوم یک دیگرند، اما همه فعالیت های صنعتی ارتباط مستقیم با نظام کالبدی- فضایی شهر ندارند و همه آنها نمی توانند و نباید در شهر مستقر شوند. بنابراین لازم است نوع مرزبندی میان صنایع و خدمات شهری و صنایع و خدمات غیر شهری صورت گیرد تا قلمروی مکان یابی و ساماندهی فعالیت های اقتصادی و در مقیاس مدیریت شهری و مدیریت عمومی صنایع معلوم و روشن گردد. صنعت و خدمات با پسوند شهری دارای ویژگیهای است که متمایز از مفاهیم عام صنعت و خدمات بوده و در برنامه ریزی و مدیریت شهری کاربرد دارد. برخی از صنایع، وجودشان به شهر و شهروندان وابسته است. برخی صنایع دیگر، اگرچه پیوند مستقیمی با شهر ندارند، ولی استقرار آنها در شهر بلامانع و حتی مفید است و بالاخره صنایع دیگری وجود دارد که برای شهر و شهروندان مضر و مزاحم محسوب می شوند. )مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، همان مأخذ ، ص ۱۵۰( به طور کلی، می توان صنایع و خدمات شهری را به سه نوع عمده تقسیم کرد:
صنایع مورد نیاز شهروندان
مهمترین خصلت صنایع شهری، نیاز روزمره و مستمر شهروندان به تولیدات این صنایع است. مشخصه نیاز روزمره در مورد کالاهای خوراکی و غیر خوراکی متفاوت است.
صنایع تاریخی و قدیمی مستقر در شهر
بخشی از صنایع قدیمی با تاریخ شهر و استخوان بندی آن گره خورده و استقرار آنها در بافت های شهری، بیانگر نوعی نیاز و وابستگی است. برخی از این صنایع، تزاحمی با دیگر جنبه های شهرنشینی ندارد و بنابراین عنصر مفیدی برای شهر و هویت تاریخی و فرهنگی شهر محسوب می شود. اما برخی از این صنایع، برای شهر مشکل و مزاحمت ایجاد می کند، ولی چون در آمیخته با تاریخ و کالبد شهر است، نمی توان به آسانی آنها را حذف یا منتقل کرد. ساماندهی و جا به جایی این گونه صنایع شهری به مطالعه خاص و برنامه ریزی دراز مدت و تدریجی نیاز دارد. (حافظ نظامی، ۱۳۸۵).
صنایع خدماتی
خدمات شهری مورد نیاز، طیف وسیعی از خدمات آموزشی، بهداشتی، اداری، تفریحی و غیره را در بر می گیرد که مکان یابی و ساماندهی آنها بر عهده نهادهای مسئول و ضوابط ویژه می باشد. اما بخشی از خدمات مورد نیاز شهروندان به خدمات تعمیراتی و فنی بر می گردد که عملکردی شبیه صنایع و وابسته به آن دارند و از این نظر مشمول ضوابط مکان یابی و ساماندهی صنایع شهری قرار می گیرند.( زیاری، ک، ۱۳۷۲ ).
تعریف آلودگی
از نظر برنامه ریزی شهری آن دسته از عوارض و اثرات صنعت که نقش منفی در حیات شهر و شهروندان ایجاد می کند، در درجه اول اهمیت قرار دارد. این عوارض منفی به صور مختلف بروز می کند که معمولاً به عنوان آلودگی و مزاحمت از آنها یاد می شود و بر اساس آنها صنایع و خدمات شهری به صنایع آلاینده و صنایع پاک و یا صنایع مزاحم و غیر مزاحم تقسیم می شود. تعریف این مفاهیم و نحوه ارتباط آنها از نظر مکان یابی و ساماندهی صنایع شهری - امری لازم به شمار می آید(لاهیجانیان, ۱۳۸۹) .
مفهوم عام آلودگی
به موجب ماده ۹ « قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست » مصوب سال ۱۳۵۳ و اصلاحیه سال ۱۳۷۱، مفهوم وسیع آلودگی به صورت زیر تعریف شده است:
منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارت است از : پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که زبان آور به حال انسان یا سایر. موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد؛ تغییر دهد با توجه به مفهوم عام آلودگی در محیط شهری، می توان انواع آلودگی را به چند نوع عمده یعنی آلودگی بصری؛ هوا؛ آب؛ خاک و صدا تقسیم کرد. فعالیت صنعتی بنا به طبیعت خود، یکی از عوامل مهم موجود آلودگی است و به همین دلیل، آلاینده های صنعتی از مهم ترین عوامل آلایندگی محیط زیست محسوب می شوند. اهم آلاینده های صنعتی عبارت است از:
آلاینده های منابع آب؛ آلاینده های هوا؛ آلاینده های خاک و آلاینده های صوتی(عنابستانی, اکبر, قربانی, & محمد, ۲۰۱۰).
آلودگی هوا
تعریف آلودگی هوا از نظر سازمان بهداشت جهانی به قرار زیر است:
گاه حضور یک یا چند ماده آلاینده یا مجموعه ای از مواد آلاینده در هوا به مقدار و مدتی تداوم یابد که برای آدمی، جانوران، گیاهان و ابنیه زیان آور باشد و یا آسایش مردم مالکیت اشخاص را به نحوی جدی خدشه دار کند، آن هوا آلوده خوانده می شود، به طوری که از این تعریف استنباط می شود، آلودگی هوا مفهومی وسیعتر از آلودگی صرفاً زیست محیطی دارد و شامل جوانب اجتماعی، مانند آسایش مردم و حفظ حقوق مالکیت نیز می گردد. منابع مولد آلودگی هوا به سه دسته تقسیم می شود:
الف- کارخانجات و کارگاه ها
ب- وسایل نقلیه موتوری
ج- منابع متفرقه
واحدهای صنعتی به دو صورت هوا را آلوده می کنند:
استفاده از سوختهای فسیلی
آزاد شدن مواد آلاینده در طی فرایند تولید(جو, ۲۰۱۳)
آلودگی آب و خاک
به موجب آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب، تعاریف مربوط به آلودگی آب، فاضلاب و مواد زاید جامد به صورت زیر بیان شده است:
آلودگی آب: عبارت است از تغییر مواد محلول و یا معلق و یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی آب، در حدی که آن را برای مصرفی که مقرر است، مضر یا غیر مفید سازد(صفاری et al., 2013).
فاضلاب: عبارت است از هر نوع ماده مایع زاید حاصله از فعالیت های صنعتی یا کشاورزی و دام داری و یا شهری و خانگی که به آب یا خاک تخلیه گردد(صفحه, درباره, ارسال, تماس, & راهنمای).
مواد زاید جامد: عبارت است از هر گونه ماده جامدی که در عرف، زاید محسوب شود، مانند : زباله؛ خاکروبه؛ خاکستر؛ جسد حیوانات؛ ضایعات مراکز شهری و صنعتی و زواید حاصل از تصفیه اعم از شیمیایی و بیولوژیک و همچنین فضولات انسانی و حیوانی و مواد زیاد بیمارستانها و غیره(عبداللهی et al., 2012).
آلودگی صوتی
به طور کلی هر چه را که آدمی مایل به شنیدن آن نیست- حتی اگر نوای موسیقی باشد- آلودگی صوتی نامیده می شود. در برخی موارد، در یک مفهوم وسیع، هر نوع صدایی که باعث ایجاد درد یا ایجاد اختلال در آسایش روحی، جسمی و اجتماعی شود آلودگی صوتی محسوب می شود. واحد اندازه گیری صدا، دسی بل( db ) نامیده می شود که بر اساس آن، بار آلودگی صدا و اثرات آن بر انسان سنجیده می شود. در این ارتباط، توجه به سه آستانه زیر می تواند راهنمای مناسبی باشد:
الف- آستانه شنوایی db 50
ب- آستانه بحرانی db 80
پ- آستانه درد db120
(مظفریان۲, ۲۰۱۳)
کاربریها و فضاهای شهری از نظر آسایش صوتی یکسان و همانند نیستند و نمی توان با همه آنها به یک صورت برخورد کرد. طبق تجارب جهانی معمولاً کاربری های شهری از نظر آستانه های آسایش صوتی به سه گروه تقسیم می شوند :
الف- کاربری های حساس نسبت به آلودگی صوتی ( نظیر کاربری مسکونی؛ آموزشی؛ بهداشتی و غیره)
ب- کاربری های نیمه حساس نسبت به آلودگی صوتی ( اداره ها؛ دفترها؛ مرکزهای فرهنگی و غیره )
ج-کاربری های غیر حساس نسبت به آلودگی صوتی ( فرودگاهها؛ ترمینال ها؛ واحدهای صنعتی و غیره)(عنابستانی, ۲۰۱۰)
آلودگی منظر
فعالیت صنعتی با احجام عظیم ساختمانی، ماشین آلات غول پیکر، وسایل حمل و نقل سنگین، انبارها و زایدات فراوان به خودی خود، فضای طبیعی و چشم انداز جغرافیایی پیرامون خود را در هم می ریزد و با ایجاد آشفتگی، تجمع زایدات و انواع آلودگی باعث کراهت منظر، بی سازمانی بصری و آزار روانی می شود. پدیده آلودگی بصری، امروزه اهمیت زیادی در مطالعات محیطی و طراحی شهری پیدا کرده است. زیرا پژوهشهای فراوان نشان می دهد که نقش موثری در کیفیت و جاذبه محیط شهری، رضایتش هروندان و تنشهای روانی دارد. به همین دلیل در کشورهای پیشرفته جهان، اقدام های زیادی در زمینه بهسازی سیما و منظر شهری انجام شده و می شود. اگرچه هنوز آلودگی بصری به طور رسمی در مقرارت زیست محیطی و شهرسازی ایران تعریف نشده و راه های مقابله با آن تعین نشده است، ولی به طور ضمنی، معمولاً به عنوان مصادیق آلودگی و مزاحمت به حساب می آید و در سال های اخیر، اقدام های پراکنده ای در جهت مقابله با آن انجام شده است. در هر حال، حقیقت این است که آلودگی منظر باید به عنوان یکی از عناصر آلودگی و مزاحمت در محیط شهری تلقی شود و در مکان یابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهری، توجه کافی به آن مبذول گردد(فروزانفر, ۱۳۸۵).
تعریف مزاحمت
مزاحمت در مفهوم عام و کلی خود، عبارت است از هر گونه آثار و پیامدهای ناشی از فعالیت صنعتی و خدماتی که در روند شهر نشینی اختلال ایجاد کرده و شهروندان را دچار مشکل می سازد. اگر در مفهوم آلودگی بیشتر جنبه های بیرونی و عینی فرایند فعالیت مورد توجه است، در مفهوم مزاحمت اثرات این فرایند در حیات جسمانی و روانی انسان مورد تأکید قرار می گیرد. عوامل موجب مزاحمت در فعالیت های صنعتی، دارای دو منشأ هم پیوند اساسی است:
الف- فرایند تولید و اثرات آلودگی زایی
ب- موقعیت استقرار و اثرات کالبدی- فضایی
به طور کلی می توان مزاحمت را به صورت زیر تعریف کرد:
مزاحمت پدیده ای زیست- محیطی، کالبدی و اقتصادی- اجتماعی بوده که ناشی از آثار و پیامدهای سوء فعالیت های صنعتی و خدمات فنی بر روی شهر و شهروندان می باشد. بنابراین صنایع و خدمات مزاحم، آن دسته از صنایع و خدمات شهری هستند که در محیط طبیعی، کالبدی و اجتماعی شهر ایجاد اختلال کرده و به سلامت جسمی و روانی شهروندان آسیب می رسانند(قراخانلو, ۱۳۸۰).
مفاهیم آلودگی و مزاحمت در واقع، مکمل یکدیگرند و نمی توان آنها را از هم تفکیک کرد. زیرا هر نوع آلودگی منشاء مزاحمت است و هر نوع مزاحمت خود نوعی آلودگی محیط محسوب می شود. بنابراین کاربرد اصطلاح ترکیبی « آلودگی و مزاحمت »به عنوان یک مفهوم واحد و مشترک، دریافت دقیق تر و جامع تری از موضوع به دست می دهد که با تعاریف و اهداف ساماندهی صنایع و خدمات سازگارتر است. هر یک از اصطلاح های « مزاحمت » یا « آلودگی » در بطن خود، متضمن هر دو مفهوم می باشد. بنابراین می توان « آلودگی و مزاحمت» را به صورت زیر تعریف کرد.
آلودگی و مزاحمت به کلیه نتایج ناشی از فعالیت های تولیدی و خدمات فنی اطلاق می شود که در شرایط عمومی محیط زندگی انسان ( محیط طبیعی و کالبدی، محیط اقتصادی- اجتماعی و محیط روانی)اثرات منفی و اختلال ایجاد می کند و به نوعی باعث کاهش کیفیت زندگی می شود.
نکته مهم در مورد شناخت مصادیق آلودگی و مزاحمت و جستجوی نحوه مقابله با آن ها، تمیز آلودگی و مزاحمت « عرضی » و « ذاتی » از یکدیگر است. برخی از اشکال آلودگی و مزاحمت به ماهیت فعالیت صنعتی مزاحمت مثل فرایند تولید ( ایجاد سموم، سنگین و غیره ) مربوط می شود، ولی برخی دیگر از اشکال آلودگی و مزاحمت از ذات فعالیت ناشی نمی شود، بلکه از موقعیت استقرار، نحوه بهره برداری و مدیریت، و مانند اینها منشاء میگیرند،بنابراین خصلت « عرضی » و « تبعی » دارند، صنایع و خدمات غیر شهری مثل صنایع سنگین و ویژه، بیشتر با مزاحمت ذاتی همراه هستند ولی بخشی اعظم از انواع مزاحمت و آلودگی ناشی از صنایع و خدمات شهری از نع عرضی است و به همین دلیل اغلب آن ها به کمک تمهیدات فنی ، کالبدی و مدیریتی،قابل رفع و رجوع هستند(تهران, ۱۳۶۷).
علل پیدایش و بروز آلودگی و مزاحمت
آلودگی و مزاحمت ناشی از فعالیت های صنعتی و خدمات فنی، از دو منشاء اساسی هم پیوند سرچشمه می گیرند که عبارتند از :
فرایند تولید ( یا ارائه خدمات فنی) و اثرات بیرونی آن ها
موقعیت استقرار و آثار کالبدی- فضایی
لذا از دیدگاه برنامه ریزی شهری می توان گفت که آلودگی و مزاحمت پدیده ای است که در اصل از