چون زال زر بینی چه سیستان چه بست
مسعود سعد نه سوی تو شاعری است فحل؟
کاندر سخنش گنج روان یافت هر که جست
بر طرز عنصری رود و خصم عنصری است
کاندر قصیده هاش زند طعنههای چُست
آتش ز آهن آمــــد وز او گشت آهـن آب
آهن زخاره زاد و از او گشت خاره سست
فــرزنــد عاق ریش پـــدر گیــرد ابتــدا
فحل نبهره دســـت به ما در زنــد نخست
حیف است این ز گردش ایّام و چاره نیست
کایـــن ناخنه به دیـــدهی ایام درِبــرُســـت ( زندانی نای ، ۱۳۸۸ :۴۰ )
چون هدف ما در این مطالعه بیشتر سبکشناسی بیان و صور خیال است نه جامعه شناسی ادبی و لذا مقایسههای حبسیّههای مسعود سعد را با حبسیّههای دیگر در همین جا به پایان میبرم، زیرا در پهنهی ادب فارسی جز حبسیّههای خاقانی، همسنگ حبسیّههای مسعود نیست. پیداست که این سخن ما به معنی نفی حبسیّههای دیگران نیست. چنانکه حبسیّههای فرخی یزدی و حبسیّههای ملک الشعرا ی بهار (که در آن ها به حبسیّههای مسعود هم نظر داشته است) هر یک خود شاهکاری است. قول دیگری را هم که باید آن اضافه کنم این است که احتمالاً مرحوم دکتر مهندس حمیدی هم در ادب فارسی حبسیّه هایی سروده است که ما به آن ها دسترسی نداریم و چنانکه به آنها دسترسی داشتیم در اینجا مطرح میکردیم چرا که ندیده و نشنیده مطمئنیم که در سرودن برخی از ان حبسیّه ها به اقتضای قصاید مسعود و خاقانی _که حافظهی حافظ کلام دریش مملو از آن ها بود[۶۱]_ رفته است.
۳-۱۰- سه دبستان شعری در قرن ششم
درمطالعات سبک شناسانه به این امر واقفیم که در قرن ششم سه دبستان شعری در ایران دایر بوده است که به این هر سه مکتب و یا دبستان شعری فهرست وار اشاره میکنیم.
سبک خراسانی: شاعرانی چون معزّی و ادیب صابر تقریباً همان سبک خراسانی قرن چهارم و پنجم را ادامه میدادند.
سبک ارّانی یا آذربایجانی: که در حوزهی شمال غربی ایران به ریاست ابوالعلاء گنجوی دایر بود و شاعرانی چون خاقانی و فلکی شروانی و مجیرتبلیغاتی و نظامی گنجوی به ان اسلوب میسرودند. این هر دو مکتب در اواخر همان قرن ششم به کلّی تعطیل شدند.
مکتب شعری عهد سلجوقی یا بین بین: که از همه مهم تر است و بعداً منجر به سبک عراقی شد. شاعران این مکتبند که سبک خراسانی را به سبک عراقی تغییر دادند.
۳-۱۱- مختصات اسلوب شعری عهد سلجوقی یا بین بین
مهم ترین مختصهی اسلوب شعری عهد سلجوقی یا سبک بین استفاده از معلومات علمی در شعر است که پایهی گذار آن ابوالفرج رونی است. درست است که مختصات زبانی همان مختصات زبانی سبک خراسانی است امّا از نظر فکری و ادبی شعر دچار تغییراتی محسوس گردیده است. توجه مسائل انفسی (=ذهنی و انتزاعی) و سوبژکتیو و نحلههای فکری و معلومات عصری و آموزههای حکمی و شبه عرفانی و بدیع و بیان از مختصات این نوع شعر است. که از نمایندگان معروف این شیوه از همه نامبردارتر مسعود سعد و انوری است.
از تحوّلات و دگرگونیهای اساسی که در شعر شاعران این مکتب دیده میشود این است که در کنار قصیده گاه گاهی غزل نیز میسرایند که بعد ها قصیدهی این مکتب از بین میرود. و تنها غزل است که در سبک عراقی اساس این سبک است. درست است که در شعر برخی شاعران سبک عراقی مثلاً سعدی قصیده هم دیده میشود. امّا این قصیده دیگر آن قصیده سبک خراسانی یا سبک آذربایجانی نیست. سعدی یکی از این کسانی است که مرگ قصیده را اعلام کرد و به پند و اندرز شاهان پرداخت.
به نوبتند ملوک اندر این سپنج سرای کنون که نوبت توست ای ملک به عدل گرای «سعدی»
۳-۱۲- مسعود سعد نماینده سبک عهد سلجوقی یا بین بین
علّت اینکه در این پژوهش مسعود را نیز از نمایندگان عهد سلجوقی و سبک بین بین قلمداد نمودیم این است که اوّلا در شعر او مختصاتی از سبک خراسانی از قبیل: ویژگیهای زبان فارسی کهن، مفاخره، انواع تکرار از قبیل رّد الصدر و غیره دیده میشود و دیگر اینکه برخی از مختصات سبک عراقی را نیز حائز است. از قبیل بدیع معنوی مثل انواع ایهام (ایهام تناسب و تضاد و ترجمه و تبادر و اسلوب الحکیم و استخدام) و استفاده از ابزارهای بیانی چون تشبیه و استعاره در نقاشیهای شعری و بیان عواطف و احساسات و هم تا حدودی مانند انوری مصطحات علمی دورهی خود را در شعر وارد کرده است.
نکتهی دیگر اینکه در توضیح اسلوب شاعری مسعود سعد حائز کمال اهمّیت است این است که محبوس بودن هزده ساله (هجده ساله) او باعث شد تا به بیان مسائل حاد عاطفی و احساسی و شخصی بپردازد که تا روزگار او مسبوق به سابقه نبوده است. بنابراین برای نشان دادن این تفاوت سبکی به راحتی میتوان بین اشعار که در زندان سروده با اشعاری که خارج از زندان سروده است تفاوت گذاشت. یک نمونه از اشعاری که در زمان رهایی و خارج از زندان سروده است با مطلع زیر است:
به نظم و نثر کسی را گر افتخار سزاست
مرا سزاست که امروز نظم و نثر مراست
قصیدهی مزبور به همان اسلوب خراسانی است. مسائل مواج در آن جنبهی آفاقی و بیرونی دارد. حال انکه قصاید حبسیّه او مثلاً:
تیر و تیغ است بر دل و جگرم
غــم و تیمار دختــر و پسـرم
به اسلوب عاطفی اشعار سبک عراقی نزدیک است. امّا درست آن است که در یک داوری علمی و عاری از هر گونه اغراض disinterested به اصطلاح خالی از شائبهی هر گونه اغرض اسلوب او را اختلاطی (=آمیزشی) از هر دو روش (خراسانی و عراقی) بدانیم که از همین روی امتیازی یافته که نه این است و نه آن. چنانکه اگر دقیق شویم گاهی در یک بیت او میتوانیم این هر دو تمایل را ببینیم. مثلاً در بیت زیر:
خونی که ز سرخ لاله بگشایم
انــدر تـــن زار ناتـوان بندم
«خونی که از سرخ لاله میآید به معنی اشک یادآور شیوههای بیانی سبک عراقی است، حال آن که فعل گشادن در مصراع اوّل و کلّ مصراع دوم به اسلوب خراسانی است.»
امّا خود مختصات شعر عهد بین و بین از قبیل استفاده از معلومات علمی ان دوره از جمله اصطلاحات نجومی در شعر مسعود فراوان است. پایه گذار این نوع شاعر معاصر او «ابوالفرج رونی» است که زمانی با هم دوست بودند. (شمیسا،۱۳۸۸: ۵۲)
۳-۱۳- معاصران مسعود سعد
معاصر دیگر او سنایی است که از ارادتمندان مسعود بود و دیوان او را نیز گرآورده است. مسائل شرعی و اخلاقی و عرفانی را وارد شعر کرد که در شعر مسعود بازتابی ندارد. البته شعر مسعود از نکات اخلاقی و اندرزی خالی نیست. ولی چون در سبکشناسی آنچه مهم است فرکانس ها و بسآمد هاست و لذا این جنبه در او تشخیص ندارد همانطوری که نکات عرفانی و صوفیا نه در دیوان خاقانی کم نیست؛ «ولی آشنایی بیشتر با خاقانی به ما نشان میدهد که شیوهی تفکّر صوفیانه وارسته در روی اصیل و او مردی است متشرّع و به درجه ای مقیّد به ظواهر شرع که متابعت از فلسفه و احکام عقل را تخطئه میکند:
چنانکه در قصیده ای گفته است:
فلسفه در سخن میآمیزید وانگهی نام آن جدل منهید
نقد هر فلسفی کم از فلس است فلس در کیسهی عمل منهید
مرکب دین که زادهی عرف است داغ یونانش بر کفل منهید
قفل اسطورهی ارسطو را بر دار حسن الملل منهید
نقش و سورهی فلاطون را بر طراز بهین حلل منهید[۶۲]
حال میتوان مختصات عهد سلجوقی یا بینابین را به شرح زیر خلاصه کرد:
در این دوره قصیده در حال تغییرات و غزل در حال رشد. شاعرانی چون روزنی سمرقندی اصطلاحات علمی را وارد شعر کردند، امثال ارزقی هروی در تشبیهات نو آوری هایی دارند. سنایی مضامین عرفانی را وارد شعر فارسی کرد و به شعر شرع پرداخت. مسعود سعد به مضامین عاطفی و احساسی توجه دارد که نتیجه تغییّر احوال و سرنوشت مردی مرفّه است که یک چند امیر و حاکم بوده است که روزگارش به زندان انجامیده است. اکنون به برخی از موضوعات شعری او که تقریباً در شعر قبل از نیست اشاره میگردد:
در تنهایی وحشتناک زندان، زندگی خود را مرور میکند، به یاد زادگاهش لاهور است. خطاب به آن میگوید:
ای لاوهور، وَیحَک بی من چگونه ای
بی آفتاب روشن ، روشن چگونه ای
نا گه عزیز فرزند از تو جدا شده است
با درد او به نوحه و شیون چگونه ای
و سپس لاهور به او جواب میدهد:
آباد جای نعمت نامد تو را به چشم
پژوهش های کارشناسی ارشد با موضوع مقایسهی سبک شناسانهی حبسیّات مسعود سعد سلمان با حبسیّات ...