گیلان از جمله بخشهایی از کشور است که در سالیان اخیر، اثرات خشکسالیها و سیلابهای ناگهانی را تجربه کرده است پدیده های فوق به تخریب منابع طبیعی که مسبب اصلی آنها، فعالیتهای بشری و بهره برداریهای نادرست می باشد، نسبت داده می شود.
در نقاط مرطوب پوشش گیاهی از فرسایش و جابجایی های شدید ذرات بخصوص خاک جلوگیری می کند و همین امر اهمیت حفظ پوشش گیاهی را در سطح های شیب دار نشان می دهد.
بدیهی است قدرت مقاومت در مقابل فرسایش، شرایط طبیعی از جمله میزان بارندگی و مقدار نفوذ آن، شیب وپوشش گیاهی، نوع سنگها، آب وهوا و فصل و… . ونیز فعالیت انسان بستگی دارد و غالباً بیشترین مقدار رسوب از بارندگی اولیه بعد از فصل کم بارانی حاصل شده و بخصوص بارندگیهای شدید و تند و ناگهانی در افزایش و دبی جامد نقش عمده دارد. در هیدرولوژی تعیین حجم و زمان بزرگترین سیل اهمیت دارد و این موضوع از نظر ژئومورفولوژی نیز اهمیت دارد، زیرا با وقوع سیل، خصوصیات آبراهه دستخوش تغییر و تحولات می شود (معتمد، ۱۳۷۹، ص ۱۸۴).
عوامل گوناگونی در جاری شدن سیل دخالت دارند که از جملۀ آن: شدت بارندگی، شیب حوضه، نفوذ پذیری زمین، شرایط توپوگرافی، ویژگی های پوشش گیاهی و درجه اشباع شدن خاک را می توان به عنوان عوامل مؤثر در جاری شدن سیلاب نام برد. البته امروزه به دلیل دخالت های انسانی، ضریب سیل خیزی حوضهها تغییر نموده و عمدتا موجب کاهش دوره بازگشت آن شده است. فعالیت بشر به شکل های گوناگونی احتمال وقوع سیل را افزایش داده که از جمله ساختمان سازی در بستر سیلابی رود و تجاوز به حریم رود خانه موجب کاهش ظرفیت طبیعی رود شده است. به این ترتیب محدوده ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می رود، گسترد ه تر می گردد. (توماس ۱۱۹۶۸، ص ۴۵)
شهر سازی و حذف گیاهان باعث کاهش نفوذ پذیری و افزایش رواناب سطحی می شود. حجم زیاد رواناب از یک طرف بر بزرگی طغیان می افزاید و از طرف دیگر موجب افزایش نقل و انتقال رسوباتی می شود که با برجای گذاشته شدن آنها ظرفیت بستر اصلی رودخانه کاهش می یابد.
بدیهی است می توان با آگاهی از زمان طغیان حوضه های آبریز و تعیین حجم رواناب ناشی از بارندگی و سطوح طغیان در محلهای مشخصی در مسیر آبراههای حوضه آبریز به پیش بینی سیلاب و مشخص بودن عوامل تاثیر گذار در رخداد سیلاب های محدوده مورد مطالعه به پیش بینی سیلاب کمک کرده و به کاهش اثرات مخرب سیلاب و استفاده بهینه از آن تا حد زیادی از این خسارتها کاست و از این ظاهر خشم آلود طبیعت به نفع بشر استفاده کرده و با هدایت سیلابها از رسوب آن استفاده و هم ذخائر آبی منطقه ای را تقویت کرد.
بهره گیری از اطلاعات کمی برآمده از شناخت و چگونگی پدیده ها و تحلیل آنها در برنامه ریزی های خرد و کلان جغرافیایی که به منظور توسعه شکل می گیرد در حال حاضر امری اجتناب ناپذیر و ضروری است. علوم جغرافیایی در دهه های اخیر با تحولی بنیادی، زمینه های مختلف کاربردی را که با نام جغرافیای کاربردی در مباحث توسعه، عمران و محیط زیست پایدار مطرح می شود فراهم آورده است. آگاهی و اطلاع کمی از پدیده ها، ساماندهی و تجزیه و تحلیل آنها می باشد که این مهم به وسیله علم آمار پردازش می شود و نتایج آن در مطالعات گسترده جغرافیایی و بالاخص در نظام برنامه ریزی حائز کمال اهمیت می باشد. با این اندیشه پیتر هاگت در اثر معروف خود در تحلیل مکانی در جغرافیای انسانی کاربر روش های کمی و مدل های ریاضی را که از زمان تونن، کریستالر و لوش در مطالعات جغرافیایی شروع شده بود مهر تایید میزند (شکوئی، ۱۳۸۴، ص۲۸).
۱-۲٫ بیان مسئله
حوضه های رودخانه ای به عنوان کوچکترین مقیاس مطالعات طبیعی محسوب می گردند و با توجه به شرایط همگن طبیعی تقریبا متغییر های موجود قانونمند هستند و بررسی این روابط می تواند به حل بسیاری از مسائل مرتبط نظیر سیل کمک کند.
استان گیلان از جمله مناطقی است که بیشترین بارندگی را در سطح کشور به خود اختصاص داده است از این رو در اکثر موارد در رودخانه های آن سیل به راه می افتد و مشکلاتی را ایجاد می کند از جمله این مشکلات می توان: ۱- سیل گیر شدن اراضی رودخانه ۲- از بین رفتن زمینهای کشاورزی، تخریب و تهدید سازه هایی نظیر پل، بندهای انحرافی، جاده ۳- مشکلات مربوط به سیلابهای گلی و واریزه ای
۴- مشکلات بهداشتی و زیست محیطی و آلودگی آب، اشاره کرد (طرح جامع مهار سیلاب استان گیلان، ۱۳۷۹).
حوضه ذیلکی رود در استان گیلان در یک منطقه تقریبا جنگلی قرار گرفته که با توجه به رژیم رودخانه و میزان بارش همواره در معرض سیلابهای آسمانی و فصلی قرار دارد. و معمولا عوامل مختلفی در بروز سیل نقش دارندلذا این تحقیق در صدد است تا سهم شیب و پوشش گیاهی را در بروز سیلاب حوضه ی ذیلکی رود مورد ارزیابی قرار دهد.
۱-۳٫ سوال تحقیق
- عوامل تاثیر گذار در بروز سیلاب حوضه ذیلکی رود کدامند؟
- آیا سیلابهای حوضه ی ذیلکی رود تحت تاثیر شیب و پوشش گیاهی قرار دارد؟
۱-۴٫ اهداف تحقیق
- بررسی نقش شیب و پوشش گیاهی در بروز سیل در حوضه
- شناسایی عوامل موثر در وقوع سیل و مناطق سیل خیز
- ارائه راهکار های مناسب در جهت جلوگیری یا تاخیر وقوع سیل
۱-۵٫ فرضیات تحقیق
- به نظر می رسد پوشش گیاهی نقش مهمی در کنترل و کاهش سیلاب های حوضه ی ذیلکی رود دارد
- در بین عوامل تاثیر گذار در وقوع سیل شیب و پوشش گیاهی نقش بیشتری دارند
۱-۶٫ سوابق تحقیق
وایت (۱۹۴۵) در یک برنامه جامع برای مدیریت دشتهای سیلابی از روش های غیر ساختمانی با کارهای تدافعی و ساختمانی استفاده کرد.
ماسکدی (۱۹۸۹) قابلیت های مخاطره آمیز پرو بیشتر به خاطر مستعمره بودن و تغییر جمعیت جوامع ساکن در مناطق کوهستانی (همچنین کوههای سر به فلک کشیده واقع در مراکز شهری) روبه فزونی است.
روسل در سال ۱۹۸۷ با مطالعه سیل بریتانیا در سال۱۹۷۰ و همچنین با مشاهدهای که از امریکای شمالی داشت بر نوع رفتاری که در دهانه جلگه های سیلابی صورت گرفته بود از جمله دست اندازی به فضای سیلابی، درک ناچیز از مخاطره و بی توجهی به نظرات اجرایی تاکید داشت و آنها را عامل افزایش مصیبت و تخریب سیلاب می دانست.
رمضانی و عبدالهی، ۱۳۸۲، در بررسی بارش- رواناب حوضه آبریز شهرک ماسوله گیلان می گویند که با افزایش بارندگی در حوضه شهرک ماسوله و از طرف دیگر تخریب پوشش گیاهی حوضه شامل جنگلها و مراتع… سیلاب منطقه را تهدید می کند.
رمضانی، بهمن ۱۳۸۲، در مقاله ای با عنوان بررسی و شناخت عامل سیل مرداد ۱۳۷۷ ماسوله گیلان میگوید: محققانی که سیل نهم مرداد ۱۳۷۷ را مورد بررسی قرارداده اند عنصر باران را عامل ایجاد سیل عنوان نموده اند. در صورتی که عامل باران دلیل سیل نمی باشد بلکه سیل یک پدیده ژئومورفولوژیکی بوده که مخزن آب ذخیره شده از گذشته به صورت انفجاری به همراه روانه گلی به سمت پایین دست حرکت نموده است.
علیزاده، ۱۳۸۳، در طرح پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت تحت عنوان بزرگترین سیل در هیدرولوژی (مطالعه موردی حوضه آبریز گرکانرود تالش تحقیق نموده اند.
در سال ۱۹۳۶ کنگره آمریکا قانون کنترل سیلاب را تصویب کرد و سازمانهای مهندسی ارتش را به عنوان سازمان حکومت فدرال، مسئول مدیریت حوضه های آبی بزرگ کشور نمود.
مساعدی و شریفان، ۱۳۸۲، حسین در مقاله خود تحت عنوان بررسی روند فراوانی وقوع سیل در رودخانه گرگانرود به این نتیجه رسیدند که بررسی روند تغییرات آبدهی سالیانه ایستگاهها نشان می دهد که در اکثر دوره ها و تقریبا در تمامی ایستگاهها آبدهی رودخانه کاهش یافته است و در بررسی در فصول مختلف نشان می دهد که د رفصول بهار و تابستان عموما از یک روند کاهشی برخوردار می باشد. در حالیکه در فصول زمستان و پاییز متغییر بوده و روند خاصی در مورد کل رودخانه مشاهده نمی شود.
۱-۷٫ قلمرو تحقیق
حوضه ذیلکی رود در مختصات جغرافیایی ۴۵ ۴۹ تا ۵۳ ۴۹ طول شرقی و ۵۳ ۳۶ تا ۴۵ ۵۹ ۳۶ عرض شمالی قرار دارد. این حوضه دارای سه شاخه بوده که شاخه غربی آن از ارتفاعات کوه اسپا بزرگ در شاه شهیدان سرچشمه گرفته و شاخه میانی آن از ارتفاعات کش کوه و شاخه شرقی آن از ارتفاعات کوه شاه نشین در شمال غربی دیلمان سرچشمه گرفته است. این حوضه پس از طی مسیر با پیوستن به زیر حوضه دوآب در محدوده شهر بیجار به رودخانه سفیدرود می ریزد. مساحت این حوضه ۱۴/۱۰۴ کیلومتر مربع بوده وطول آبراهه اصلی آن ۷/۱۸ کیلومتر می باشد.
این حوضه از نظر سیاسی در بخش مرکزی و دیلمان شهرستان سیاهکل قرار داشته و بتدریج به طرف غرب به شهرستان رشت وارد می شود. این حوضه از شمال و شمال غرب به رودخانهی سفیدرود، از جنوب به حوضهی بابا ولی، از شرق به حوضه ی شم رود و از غرب به زیر حوضه ی دوآب منتهی میگردد.
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
۲ -۱٫ سیل
پدیده سیل یکی از رویدادهای جدی هیدرواقلیمی و از جدی ترین بلایایی طبیعی است که جوامع بشری مورد تهدید قرار می دهد. فراوانی وقوع سیل در چند دهه اخیر باعث شده که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سیلابهای ادواری و مخرب قرار گیرد و تلفات جانی و مالی سیل به نحو چشمگیری افزایش یابد. در بحثهای کارشناسی یکی از علل افزایش سیل کاهش نزولات جوی جامع و یا تغییر نزولات جامد به مایع در اثر تغییرات اقلیمی عنوان می شود اما افزایش جمعیت همراه با ضعف برنامه ریزی برای بهره برداری از زمین، تخریب جنگلها و مراتع، توسعه سطوح غیر قابل نفوذ سبب شده تا در حوضه های آبخیز، آب کمتری به زمین نفوذ کرده و سریعتری به طرف پایین دست جریان پیدا کند. در نتیجه سیلها فراوانتر، شدیتر، و ناگهانی تر شده و مردم بیشتری از سیلهای شدید تری آسیب می بینند. گرچه وقوع سیلابها رابطه تنگاتنگی با بارندگی دارند اما از آنجا که در حال حاضر برای جلوگیری و یا کاهش بروز سیل نمی توان در عوامل و عناصر جوی تغییری ایجاد نمود لذا باید در جستجوی روشهایی بود که با مدیریت آنها بتوان تا حدی شدت و فراوانی سیل را کاهش داد.
۲-۲٫ جریان رودخانه ای
برخی از جریانهای رودخانه ای به آب باران حاصل از ذوب برف که به صورت هرز آب در سطح زمین یا نفوذ به رودخانه و همچنین به جریان ثقلی زیر زمینی مرتبط هستند.
۲-۳٫ رابطه بین جریان رودخانه ای و متغیر های بستر رودخانه
با افزایش طغیان رودخانه، عرض، عمق و نیز سرعت جریان رودخانه افزایش می یابد. و این متغیر ها به طور منظم با هم ارتباط دارند.
طغیان رودخانه= عرض رودخانه * عمق رودخانه* سرعت جریان
افزایش در هر کدام از این عوامل مانند عرض، عمق یا سرعت طغیان را افزایش و در مقابل کاهش در هرکدام طغیان را کاهش می دهد. در چنین نظام رودخانه ای اگر تغییری در قسمتی از آن صورت گیرد به طور فعال موازنه ای در تغییر دو قسمت به وجود می آید که موازنه دینامیک نامیده می شود (خالدی، ۱۳۸۰، ص۱۹۶).
