داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن‌‌ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده‌‌اند. دیگر آن‌که، برداشت‌‌هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته‌اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه‌‌های عرفانی از هر موضوعی سود جسته‌‌اند.
روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه‌ی کتابخانه‌‌ای می‌باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می‌‌گیرد.
کلید واژه‌ها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص
فصل اوّل
کلّیات پژوهش
ـ مقدّمه
اندیشه‌‌ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه‌‌ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه‌‌های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف‌‌ها و تفاوت‌‌ها در آن زیاد بوده و هست و این یکی از علل دخیل اندیشه‌‌های گوناگون در تفسیر اندیشه‌‌های اسلامی بوده است.
از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه‌‌های گوناگون مذکور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلکه همین اصالت و اساس اندیشه‌‌ی اسلامی بوده که از آغاز تولّد و حکومت نبوی در مدینه، تزلزل در کاخ کسری و روم و دشمنان دور و نزدیک انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه‌‌های مختلف و گاه در جامه‌‌های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفکر اسلامی موضع‌‌گیری کرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه‌‌ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره‌‌های مختلف به تناسب نفوذ کرده‌‌اند و یکی از مهمّ‌‌ترین شیوه‌‌های رایج از دوره‌‌های اولیه‌‌ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه‌‌های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

خاستگاه برخی از قصّه‌‌ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب‌‌های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن‌‌ها را صرفاً می‌‌توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»‌^[۱]
آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان‌‌هاست می‌‌توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه‌‌های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»^[۲]
ناگفته پیداست یکی از مهمّ‌‌ترین دغدغه‌‌های اندیشگی و فکری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن‌‌ها در دوره‌‌های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی که توانسته‌‌اند در راه ترویج دینداری و یکتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده‌‌اند.
این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه‌های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده‌ و در آثار خود، بهره برده‌اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می‌شود.
تردیدی نیست که مهمّ‌‌ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه‌‌ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته‌‌های اول مهرماه ۱۳۷۷ که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق‌‌های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه‌‌های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت‌‌های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.
تازگی و گستردگی موضوع، انتخاب آثار عطّار نیشابوری به علت پیشتازی و نقش و جایگاه بزرگ وی در تاریخ تحوّل ادب فارسی دوره‌‌ی خود و پس از خویش، علاقمندی خاص به اندیشه‌‌ها و آثارش و در نهایت توصیه و تأیید استادان ارجمند راهنما و مشاور، نگارنده را بر آن داشت تا رساله‌‌ی دکتری خویش را به این موضوع اختصاص دهم.
روش اصلی نگارنده در این پژوهش، مقایسه‌‌ی بین مفاهیم و متون کتاب‌‌های مقدّس و اساطیری و قرآن و حدیث است تا اسرائیلیات و روایات مجعول متمایز گردد. از دیرباز روش مقایسه‌‌ای و تقابل در تحقیقات علوم انسانی به ویژه ادبی و دینی پذیرفتنی بوده و این روش در مطالعات قرآنی و علوم دینی هنوز رواج دارد و حتی در جوامع غربی در حالت مقایسه و تطبیق مضامین و مفاهیم قرآنی با آنچه در تورات و انجیل وجود دارد، مناسب می‌دانند.^[۳]
می‌‌دانیم که میراث ادبی دوره‌‌ی عطّار و قبل از او، بزرگ‌‌ترین سرمایه‌‌های فکری و ادبی وی را تشکیل می‌‌دهد و بر همین اساس سعی شده گاه در این پژوهش، از نمونه‌‌های بکارگیری روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار آن دوره (چون خاقانی، نظامی، میبدی، سنایی و…) و حتی پس از عطّار (مانند مولوی و حافظ و…) استفاده شود؛ تا هم به سنّت ادبی قبل از عطّار توجه کرده و هم نقش وی در بازسازی، باز‌‌آفرینی و نوآوری‌‌ها و تأثیر بر آثار پس از خود در این موضوعات تا حدّی مشخص شود. ناگفته نماند هرچند که روایت‌‌های مجعول و نادرست تفسیری با مضمون دینی در آثار عطّار دیده و در این پژوهش بررسی و بازشناسی می‌‌شود، امّا شیوایی، جذابیّت و حسن تعلیل سروده‌‌ها چنان اوج می‌‌گیرد که استادان متشرّع و متدیّن چون فروزانفر و… در مقابل این عظمت بیان او را می‌‌ستایند و تعلیل‌‌های ادبی و تفسیری‌‌اش را مذموم نمی‌‌شمارند. (در بخش «دفاعیه‌‌های عطّار از ابلیس» به این موضوع اشاره شده است.)
بنابراین دیبای آراسته‌‌ی ادبی، نقش دوران‌‌سازی، جایگاه سخن‌‌دانی و از همه مهمّ‌‌تر شخصیّت پاک، مستقل و بی‌‌ریای عطّار و در نهایت صدای بال سیمرغ اندیشه و زبانش پیوسته در این پژوهش طنین‌انداز بوده و برای همیشه جاویدان خواهد بود.
دوست دارم در این‌‌جا به حقیقتی اعتراف کنم؛ هرچند بحثی را تمام و یا خلاصه‌‌وار بسته‌‌ام این چند عبارت زنده‌‌یاد استاد فروزانفر را حسب حال خویش دانسته و می‌‌دانم: «در همه‌‌ی این احوال با آن که به قدر وسع کوشیده و به فراخور توان خویش رنجی برده، عرق شرم و انفعال بر چهره می‌‌افشاند و دیده از فرط آزرم فراز می‌‌دارد چه می‌‌داند که قدم در ورطه‌‌یی هول‌انگیز نهاده و دست در کاری خطیر زده است.»^[۴]
ـ بیان مسأله
اسرائیلیات به مجموعه تأثیری گفته می‌‌شود که فرهنگ یهودی و مسیحی بر تفسیر قرآن داشته است و از آن‌جا که روایات و تفاسیر قرآنی در ادبیات فارسی تأثیر زیادی داشته، به تناسب موضوع از طریق شاعران و نویسندگان همان مسائل فرهنگ یهودی و مسیحی در ادبیات فارسی (نظم و نثر) وارد شده است طوری که بازشناسی و اصل مسائل قصص و روایات از اسرائیلیات و جعلیّات نیاز به تحقیقی کامل دارد که در این خصوص کاری دقیق یا مشابه صورت نگرفته است.
اوایل قرن ششم هجری در تاریخ ادبیات ایران (به ویژه در شعر فارسی) نقطه عطفی محسوب می‌‌شود. سنایی غزنوی، شاعری اندرزگو، شریعت‌مداری عرفان‌پسند با همه‌‌ی ابتکارات و نوآوری‌‌های ادبی از انگیزه و اندیشه، در رأس هرم تحوّلات ادبی قرار دارد و مباحث عرفانی و قصص اسلامی را به طور رسمی وارد شعر فارسی کرد و این مهمّ در آثار عطّار نیشابوری به کمال رسید.
توجه و علاقه‌‌مندی صوفیه به تطبیق مسایل عرفانی با استنادهای تفسیری و روایات و تأویلات احادیث باعث گردید که مسایل زیادی در عرفان پذیرفته شود که با اساس شریعت مطابقت نداشت. شاعران عارف چون سنایی، عطّار و مولوی سعی داشته‌‌اند موضوعات عرفانی را به شیوه‌‌ی تمثیل و حکایت، توجیه و تفسیر کنند ـ و بی‌‌تردید موجب غنا و زیبایی زبان و ادبیات فارسی شده‌‌اند ـ و هر جا داستانی، روایتی و حدیثی متناسب با موضوع عرفانی مطروحه‌‌ی خویش یافته‌‌اند در توجیه و توصیف مطالب عرفانی بازگو کرده‌‌اند. از طرف دیگر، روایات مجعول و اسرائیلیات به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر وارد شد و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته است و او هم‌چون دیگران، بسیاری از آن روایات مجعول را در آثار خویش آورده و بدون توجه به صحت و سقم آن‌‌ها، در توجیهات عرفانی از آن‌‌ها سود جسته‌‌ است.
پژوهشگران بسیاری در آثار عطّار کاویده و از زوایای گوناگون به آن توجه کرده و به معارف بسیاری هم دست‌‌یافته، امّا در بررسی موضوع روایات مجعول و اسرائیلیات پژوهشی صورت نگرفته است. نگارنده با توکل به ایزد لایزال و دستگیری استادان راهنما و مشاور، در این مقطع مهمّ تحصیل متعهّد و ملزم به انجام این پژوهش است.
ـ اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق
تردیدی وجود ندارد در مقطعی از تاریخ روایت و تفسیر اسلامی اقوال برگرفته از تورات و انجیل از طریق قصّاصان به کتب تفسیر قرآن و سایر متون مسلمانان راه جسته است و از همان راه‌‌ها به‌‌دلیل دلبستگی فراوان شعرا و نویسندگان ما به این کار مقدّس آسمانی، آن تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم وارد نظم و نثر فارسی شده‌‌اند و چه بسا موجب غنا و زیبایی آن شده‌‌اند.
امّا همواره این نگرانی وجود دارد که خوانندگان، این قصّه‌‌ها و تأثیرات را صحیح و واقعی به شمار آورند. لذا تلاش در جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات می‌‌تواند در تصحیحِ اعتقادات و دیدگاه‌‌های دینی خوانندگان نظم و نثر فارسی مؤثر واقع گردد.
به علت گستردگی موضوع برای این پژوهش، به صورت موردی، بررسی آثار بزرگ‌‌ترین شاعر و نویسنده‌‌ی عارف قرن ششم انتخاب شده است یعنی عطّار نیشابوری؛ که زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه‌‌ی توانایش و تأثیری که در دوره‌‌ی خویش و بعد از خود در تحوّلات ادبی داشته، بررسی آثارش می‌‌تواند نقاط مبهم و مهمّ را در رابطه با موضوع پژوهش ما مشخص نماید.
در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه‌‌ی آثار عطّار توجه شد تا تحقیق از جامعیت برخوردار بوده و در نهایت به نتیجه‌‌گیری متقن و برآوردی جامع و مانع دست یافته شود.
ـ مرور ادبیات و سوابق پژوهش
اسرائیلیات تقریباً تا قرن هفتم به صورت اصطلاحی در متون تفسیری و قرآنی دیده نمی‌‌شود. هر چند که در اغلب متون اولیه‌‌ی تفسیری مانند طبری و… از راویان، نقالان و قصّاصان داستان‌‌هایی یهودی و مسیحی نام برده شده است، امّا مفهوم اصلی اسرائیلیات در آثار ابن‌‌خلدون بیان گردیده و در دوره‌‌های بعد در آثار ابن‌‌تیمیّه و ابن‌‌کثیر، اصطلاح اسرائیلیات بحث شده است.
در مورد پیشینه‌‌ی علمی پژوهش، سه مرجع اصلی داریم: تحقیقات عربی و اسلامی، پژوهش‌‌های فارسی در تفسیر و علوم قرآنی و پژوهش‌‌های ادبی.
در اینجا به تعدادی از منابع اصلی و سابقه‌‌ی این پژوهش به اختصار اشاره کرده و برای ورود به بحث، از چند اثر مهمّ و مسقل عربی، فارسی و پایان‌‌نامه به عنوان سابقه و مرجع تحقیق نام برده می‌شود^[۵]:
ـ تحقیقات عربی و اسلامی
ـ مقدّمه‌ی ابن‌‌خلدون
از مورّخان برجسته‌‌ی اسلامی گذشته، ابن‌‌خلدون است که بدون ذکر اصطلاح اسرائیلیات در تقسیم‌‌بندی و تشریح انواع تفسیرها، تفسیرهای روایی و درایی نادرست را ارزیابی می‌‌کند که این اخبار ناروا از زمان صحابه تا تابعین و سینه به سینه نقل شده است و «تا هنگامی که معلومات بصورت دانش‌‌ها در آمد و کتاب‌‌ها تدوین گردید و بسیاری از آن روایات نوشته شد و آثار و اخباری که رسیده بود از صحابه و تابعان نقل و روایت شد و آنگاه این روایات به طبری و واقدی و ثعالبی و دیگر مفسرانی که در ردیف ایشان بودند، رسید و آن‌ها آن‌چه خدا خواست درباره‌‌ی آثار مزبور نوشتند و تألیف کردند.»^[۶]
ابن خلدون با توجه به نیازمندی در تفسیر قرآن به آن کتاب‌‌ها، آن‌‌ها را از تیغ نقادی می‌‌گذراند و به خطر مهمّ و برجسته‌‌ای به نام روایت‌‌های مجعول اشاره می‌‌کند که در اثر بی‌‌سوادی و علاقمندی عرب‌‌های آن زمان وارد روایات به خصوص تفسیرهای روایتی شده است و توضیح می‌‌دهد که: «تفسیر روایتی مستند به آثار و روایات نقل شده از سلف که عبارت از شناختن ناسخ و منسوخ و موجبات نزول مقاصد آیه‌‌ها است و برای دانستن کلیه‌‌ی این مسائل هیچ راهی به‌‌جز نقل از صحابه و تابعان وجود نداشت و متقدّمان در این باره مجموعه‌‌های کاملی فراهم آوردند، ولی با همه‌‌ی این‌‌ها کتب و منقولات ایشان ناپذیرفتنی و مردود است و سبب آن، این است که قوم عرب اهل کتاب و دانش نبودند، بلکه خوی بادیه‌نشینی و بی‌‌سوادی بر آنان چیره شده بود و هر گاه آهنگ فراگرفتن مسائلی می‌‌کردند که نفوس انسانی به شناختن آنها همت می‌‌گمارند از قبیل تکوین و آغاز آفرینش و رازهای جهان هستی؛ آن وقت این‌گونه موضوعات را از کسانی می‌‌پرسیدند که پیش از آنان اهل کتاب بوده‌‌اند و آن‌ها اهل تورات از یهودیان و کسانی از مسیحیان‌‌ بوده که از کیش آن‌ها پیروی می‌‌کردند و پیروان تورات هم که در آن روزگار در میان عرب می‌‌زیستند مانند خود ایشان بادیه‌نشین بودند و از این‌گونه مسائل به‌‌جز آن چه عامه‌‌ی اهل کتاب می‌‌دانند باخبر نبودند و بیشتر پیروان تورات را حمیریانی تشکیل می‌‌دادند که به دین یهودی گرویده بودند و چون اسلام آوردند بر همان معلوماتی که داشتند و وابستگی آن‌ها به احکام شرعی که رعایت احتیاط در مورد آن‌‌ها ضروری نیست باقی بودند مانند اخبار آغاز خلقت و آنچه مربوط به پیشگوئی‌‌ها و ملاحم بود و نظایر آن‌ها. و این گروه عبارت بودند از کعب‌الاحبار و وهب بن منبّه و عبدالله بن سلام و مانند ایشان. از این رو تفسیرها در این گونه مقاصد از روایات و منقولات موقوف بر ایشان، انباشته شد و از مسائلی بشمار نمی‌‌رفت که به احکام باز گردد. مفسران در مورد آنها سهل‌‌انگاری کردند و کتب تفسیر را از این گونه حکایات مملو ساختند. و ریشه و منبع آنها هم‌‌چنان که یاد کردیم پیروان تورات بادیه‌نشین‌‌اند و آن‌‌چه را نقل می‌‌کنند از روی تحقیق و آگاهی درست نیست، ولی با همه‌‌ی این‌‌ها، آن گروه شهرت یافتند و کارشان بالا گرفت، چه در دین و ملت اسلام دارای مراتب بلندی بودند و به همین سبب از آن روزگار منقولات آنان مورد قبول واقع شد.»^[۷]
ابن‌‌خلدون در ادامه‌‌ی این بحث از دو مفسّر نامی قبل از خود نام می‌‌برد که در نقد و بررسی و شناخت اسرائیلیات برآمده‌‌اند و یکی از آن دو، «ابن عطیه قاضی عبدالحق» بوده که تفاسیر مأثور را بررسی کرده و آن چه به صحت نزدیک‌‌تر بوده انتخاب کرده است.
ـ الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث
اولین اثر مکتوب و مهمّ در زمینه‌ی اسرائیلیات در تحقیقات معاصر عرب^[۸]، «الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث» تألیف دکتر محمّد حسین الذهبی، استاد الازهر قاهره است، که در سال ۱۳۸۸ هـ.ق نگارش یافته و در ۲۱۰ صفحه به چاپ رسیده است. دکتر ذهبی در تقسیم‌‌بندی دقیق و منسجم «الاسرائیلیات» و بعضی مطالب دیگر که به زبانی ساده و روان عربی معاصر نوشته و در یک مقدّمه (برارتباط قرآن با کتاب‌‌های آسمانی دیگر وغیره) و سه فصل (در تفسیر اسرائیلیات و نفوذ و گسترش و خطرات آن، اقسام و حکم و راویان مشهور اسرائیلیات و موارد آن در تفاسیر و احادیث) و یک خاتمه (در لزوم توسل به قرآن و راه‌‌های پرهیز از اسرائیلیات)؛ و اغلب به اختصار بحث کرده و در حقیقت مباحثی که قبلاً در اثر معروف دیگرش “التفسیر و المفسرون” مطرح نموده، تکمیل کرده است.
ـ الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر
پس از اثر دکتر ذهبی هم ‌‌ولایتی و همکار او، دکتر محمّد بن محمّد ابوشهبه در اثر گران‌‌قدر «الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر» دقیق‌‌ترین تحقیق را در زمینه‌ی اسرائیلیات، انجام داده که اولین بار در سال ۱۳۹۱هـ.‌‌ق، تألیف و چاپ شد.
این کتاب، تحقیقی ارزشمند از آغاز شکل‌‌گیری اسرائیلیات در اسلام تا ورود آن به تفسیرها در دوره‌‌های مختلف و راه‌‌های گسترش آن و سیری موجز امّا دقیق و عالمانه در تفسیر‌‌های گوناگون است… تا بررسی یکایک روایات اسرائیلی در قصص و تاویل‌‌های آیات الهی و حتی احادیث موضوعه.^[۹] بیشترین دغدغه‌‌های فکری نگارنده در رابطه با اسرائیلیات و این مقدمات، از این دو اثر ارزشمند مایه گرفته است.
ـ الاسرائیلیات و أثرها فى کتب التفسیر
کامل‌‌ترین پژوهش محقّقان معاصر عرب در موضوع اسرائیلیات، ” الاسرائیلیات و أثرها فى کتب التفسیر” تألیف “رمزى نعناعه"، فارغ التحصیل و استاد دانشگاه الازهر قاهره است که رساله‌‌ی دکترای اوست و در سال ۱۳۸۸هـ.ق با رتبه‌‌ی عالی از آن دفاع نموده و ظاهراً در سال ۱۳۹۰هـ.ق اولین بار در دمشق به چاپ رسیده است. مؤلف در این اثر مستقل و مفید، به آثار قبل از خویش در مورد اسرائیلیات توجه کرده و در یک مقدّمه، چهار بخش و یک خاتمه از موضوع اسرائیلیات، شکل‌‌گیری و راه‌‌های مبارزه با آن، به تفصیل بحث و بررسی کرده است. این تألیف یکی از منابع جامع و تحقیقی در این زمینه به شمار می‌‌رود.
ـ پژوهش‌‌های فارسی در تفسیر و علوم قرآنی
ـ پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن^[۱۰]
این اثر، عنوان رساله‌‌ی دکتری محمّدتقی دیاری به راهنمایی استاد سید محمّد باقر حجتی درسال۱۳۷۷ در دانشگاه تهران بوده و ابتدا در سال ۱۳۷۹ به صورت کتاب چاپ شده و در سال۱۳۸۳ با ویرایش جدید و مفصّل‌‌تر در نشر سهروردی به چاپ رسیده است. در رساله‌ی حاضر طی شش فصل اسرائیلیات یا منقولات یهود در تفسیر قرآن کریم بررسی شده است. عنوان‌های این فصل‌ها به این قرار است: فصل اول، دانش تفسیر، روش‌‌ها و منابع، ویژگی‌‌ها و ضعف‌‌ها؛ فصل دوم، رابطه‌‌ی قرآن با کتاب‌‌های آسمانی پیشین؛ فصل سوم، اسرائیلیات، پیدایش، زمینه‌ها و انگیزه‌ها؛ فصل چهارم، شناسایی عناصر و چهره‌های پدید‌آورنده‌ی اسرائیلیات؛ فصل پنجم، نقد و بررسی دلایل پذیرش یا عدم پذیرش روایات اهل کتاب؛ فصل ششم، نقد و بررسی اسرائیلیات در تفاسیر (با تأکید بر آرا و نظریات برخی از مفسران اهل سنت و شیعه).
ـ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌‌های انبیا در تفاسیر قرآن
اثر دیگر که تا حدّی مورد استفاده بوده، رساله‌‌ی دکتری حمید محمّد قاسمی. ایشان تحقیق مفصّل و جامعی از “اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌‌های انبیا در تفاسیر قرآن” به راهنمایی محمّد باقر حجتی در سال ۱۳۷۸ در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات به عمل آورده است که پس از مباحثی مقدماتی چون تعریف اسرائیلیات و مصادر اسرائیلیات، تاریخچه‌‌ی مختصری از اسرائیلیات ذکر شده؛ آن‌‌گاه عوامل و زمینه‌هایی که باعث نفوذ اسرائیلیات به تفاسیر گردیده، بیان شده است. مهمّ‌‌ترین و مفصّل‌ترین بخش این تحقیق جمع‌ آوری و نقد و تحلیل اسرائیلیاتی است که در داستان‌های پیامبران الهی وارد شده است. در این بخش به مقایسه‌‌ی ویژگی‌‌های داستان‌‌های قرآن با ویژگی‌‌های روایات اسرائیلی پرداخته شده و در خاتمه تأثیرات سوء اسرائیلیات بر فرهنگ اسلامی بیان گردیده است.