۱-۲) بیان مسأله
بهبود عملکرد^[۵] برای همه شرکت­های در طی فعالیت سالیانه مهم است. در دهه گذشته شرکت­های ایرانی در این زمینه روند پر نوسان و قابل قبولی ارائه ننموده اند (نورپاش، ۱۳۹۱: ۱۶) این باعث کاهش توان رقابتی آن ها شده است. باید در نظر داشت که هدف موسسات تولیدی یا خدماتی می تواند رشد، سودآوری و یا بقاء می­باشد. از جمله عوامل اثرگذار بر هدف فوق که در تمامی سازمان های تولیدی و خدماتی مطرح می­باشد، عبارتند رضایت مشتری^[۶]، رقبا، فن­آوری^[۷]، نیروی انسانی ماهر، کاهش هزینه و افزایش کیفیت. از میان عوامل مذکور رضایت مشتری مهم ترین نگرانی شرکت­های کنونی می باشد. ویژگی اصلی باید در محصولات تولیدی وجود داشته باشند تا منجر به رضایتمندی مشتریان شوند، برخی از این عوامل عبارتند از کیفیت بالا به صورت مداوم ، هزینه پایین، تحویل محصول به مشتری در زمان مناسب. دستیابی به هرکدام از ویژگی های مذکور نیازمند اجرا و بکارگیری مجموعه ای از اصول و تکنیک های مختلف تولیدی می­ باشد. علاوه بر پیچیدگی زیاد، پیاده سازی همزمان این عوامل و نیز تضادها و تاثیرات منفی که بر روی یکدیگر دارند سبب می شود که بسیاری از موسسات از اجرای همزمان آن ها خودداری کنند. جمع آوری و یکپارچه سازی تمامی مفاهیم رویکردها و اصول مختلف در یک سازمان تولیدی و یا خدماتی و بهره گیری موثر از مزایای یکپارچه سازی آن ها نیازمند یک رویکرد نظام مند می باشد. رویکردی که می تواند تمامی این مفاهیم و اصول را به طور مناسب و یکپارچه ایجاد کند رویکرد ناب ^[۸] است(نژادمبشر، ۱۳۸۶: ۱۲-۱۱).

تولید ناب یک سامانه کامل است که از فلسفه بهبود مستمر استفاده می کند و با بهره گیری از فرهنگ کار تیمی^[۹] سعی دارد اتلاف^[۱۰]­های موجود در فرایند تولید را بیابد، تحلیل کند و آن ها را از بین ببرد. این سامانه به نوعی طراحی شده است که بتواند حداکثر استفاده را از اندازه گیری مداوم بهبود جریان تولید و برطرف کردن اتلاف داشته باشد. تولید ناب در واقع یک نگرش نظام مند است که در صدد حذف ضایعات و اتلاف­ها و از بین بردن هر فرایند اضافی از مرحله ی تهیه مواد اولیه تا تولید و نهایتاً فروش می باشد. مبنای عملکرد سامانه در تولید ناب یک رابطه برد دو طرفه با کل اجزاء و ذینفعان در سامانه می باشد و تمامی عناصر موجود در چرخه تولید ناب از فروشنده ی مواد اولیه تا فروشنده کالا به شکلی مطلوب باید منتفع گردند. تولید ناب به معنی حذف ضایعات و اتلاف­ها، حذف انتظار و حمل و نقل و سرمایه گذاری بیش از میزان لازم، نیز حذف تولیدات معیوب بوده و همچنین به دنبال جذب و کشش هرچه بیشتر مشتری است (جعفرنژاد، ۱۳۹۰: ۱۶۶).
تولید یک محصول با ویژگی های رقابتی و مطابق با خواسته های مشتریان نیازمند به کارگیری فرایندهای تولیدی است که هر مرحله از آن سبب ایجاد ارزش افزوده در محصول نهایی می شود. در تولید ناب برای بهبود فرایند های تولیدی و ایجاد یک محیط سازمانی برای دستیابی به اهداف بلندمدت از اصولی استفاده می شود. شناسایی و بکارگیری این اصول، سازمان ها را در اجرای تولید ناب یاری می کند. ۹ اصل شناسایی شده تولید ناب عبارتند از (جعفرنژاد، ۱۳۹۰: ۲۱۱-۲۱۹):
حذف اتلاف^[۱۱]: هدف و فلسفه تولید ناب کاهش در میزان هزینه هاست این هدف از طریق حذف اتلاف (هرچیزی که ارزشی بر محصولات ایجاد نکند) تحقق می یابد. به هر چیزی که مشتری به ازای آن حاضر به پرداخت پول نباشد اتلاف گفته می­ شود و در نتیجه باید حذف شود.
بهبود مستمر^[۱۲]: هنگامی که یک سامانه تولید به طور پیوسته تولید می یابد تنها هدف آن را می­توان کمال نامید، اگر حذف اتلاف را به عنوان زیربنایی ترین اصل تولید ناب در نظر گرفت بی­شک بهبود مستمر را می توان در جایگاه بعدی قرار داد.
میزان نواقص صفر^[۱۳]: به منظور دستیابی به سطوح بالاتر بهره­وری^[۱۴] لازم است تا قطعات و محصولات ما از همان مراحل اولیه تولید عاری از هر گونه عیب و نقص باشد.
تولید بهنگام^[۱۵]: هدف نهایی در تولید بهنگام مواجه شدن هر فرایند با یک قطعه در هر لحظه و درست در زمان مورد نیاز است.
سامانه تولید کششی^[۱۶] : در مقابل سامانه تولید فشاری: سامانه انبوه تولید به شکل فشاری است که از ماه ها قبل برنامه ریزی و مواد سفارش داده و بر اساس برنامه به خط فرستاده می شود در این تولید قطعه در صفی از عملیات حرکت می کند وقتی عملیات به پایان می رسد قطعه به عملیات بعدی هل داده می شود. این روش نیاز به واکنش های ناگهانی دارد و تغییر تولید را مشکل می کند.برای رسیدن به سامانه تولید ناب باید تولید به شکل کششی تغییر کند. سامانه کششی به معنای آن نیست که کسی نباید کالا یا خدماتی تولید کند مگر آن­که مشتری قبلاً برای آن سفارش داده باشد. در اغلب سامانه های رایج از این نوع، مشتری محصول را برمی دارد و سپس تولید کننده جای خالی محصولی برداشته شده را پر می کند. اعمال مفهوم کشش قدری پیچیده تر است.
تیم­های چند وظیفه ­ای^[۱۷]: نمایان­ترین مشخصه از سازمان­دهی کار از سامانه تولید ناب استفاده وسیع از تیم­های کاری چند وظیفه ­ای می باشد.
عدم تمرکز در مسئولیت ­ها: تمرکز زدایی مسئولیت ­ها و تخصیص آن­ها به تیم­های کاری چند وظیفه ­ای، یکی دیگر از مشخصه­های مهم در سازمان­دهی کار ناب است.
یکپارچگی وظایف: یکپارچه سازی وظایف متفاوت در قالب تیم­ها به این معنی است که وظایفی که در گذشته به وسیله بخش­های غیر مستقیم انجام می­شدند، اکنون در حوزه وظایف تیم­ها قرار می­گیرند و در نتیجه محتوای وظایف تیم­ها افزایش می­یابد.
سامانه­های اطلاعاتی عمودی^[۱۸]: اطلاعات در توانمند سازی تیم­های چند وظیفه ای در جهت نیل به اهداف سازمانی بسیار مهم هستند.در حقیقت آن چه که بهبود عملکرد شرکت ها را مشکل نموده، انتخاب موثرترین و بهترین استراتژی، با توجه به ویژگی های سازمان است.
با توجه به مطالب فوق­الذکر در تحقیق حاضر بر رابطه­ بین تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت­های تولیدی استان گیلان پرداخته می شود.
۱-۳) سؤالات تحقیق
سؤالات اصلی و فرعی تحقیق شامل موارد ذیل است:
سؤال اصلی آن است که آیا بین میزان اصول تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبتی وجود دارد؟
سؤالات فرعی نیز عبارتند از:
آیا بین میزان حذف اتلاف و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان بهبود مستمر و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان میزان نواقص صفر و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان تولید بهنگام و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان سامانه تولید کششی و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان تیم های چند وظیفه ای و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان عدم تمرکز در مسولیت ها و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان یکپارچگی وظایف و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
آیا بین میزان سامانه های اطلاعاتی عمودی و عملکرد بازرگانی شرکت های تولید استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد؟
۱-۴) اهمیت و ضرورت تحقیق
با انجام تحقیق در خصوص رابطه­ بین تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت­های تولیدی، مشخص می­ شود که تولید ناب با ابعاد گوناگون خود چگونه می تواند بر عملکرد بازرگانی شرکت­ها تولیدی تاثیرگذار باشد. شرکت های تولیدی جهت بقا در صحنه ی رقابت و به منظور اثربخشی بیشتر، نیازمند آن هستند که به طور مستمر عملکرد خود را بهبود ببخشند. شناخت اصول تولید ناب به شرکت­ها کمک می­ کند که ضمن آشنایی با این اصول و جایگاه خود در این راستا، بتوانند از تولید ناب جهت نیل به عملکرد مطلوب استفاده نمایند. تحقیق­های متعددی که طی چند دهه اخیر در خصوص تولید ناب در شرکت های تولیدی انجام شده، اهمیت روز افزون این نوع تولید را آشکار می نماید و گویای این واقعیت است که تولید ناب مؤثر بوده و می تواند تاثیرات مثبتی در سطح شرکت­ها ایجاد نمایند. با عنایت به این­که امروزه شرکت­های تولیدی ایرانی تلاش­ های بسیاری برای ارائه عملکرد بهتر در بازار از خود نشان داده و می­کوشند تا با بهره­ گیری از تکنیک­ها و ابزارهای متعددی به این مهم دست یابند لذا تحقیق حاضر می کوشد با بررسی رابطه­ بین تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت­های تولیدی راهکارهای مناسبی را جهت بهبود در عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی ارائه دهد.
۱-۵) اهداف تحقیق
هدف این تحقیق پاسخ به سوال اصلی تحقیق است که در این راستا اهداف زیر قابل دسترسی است:
توصیف متغیرهای موجود در فرضیه های تحقیق شامل عملکرد بازرگانی، حذف اتلاف، بهبود مستمر، میزان نواقص، تولید بهنگام، تیم­های چند­ وظیفه ­ای، عدم تمرکز، یکپارچگی وظایف و سامانه­های اطلاعاتی عمودی است.
سنجش رابطه بین متغیرها مطابق فرضیه های تحقیق.
آزمون فرضیه های تحقیق.
همچنین اهداف کاربردی تحقیق شامل استفاده از نتایج در طراحی استراتژی­ های تولید می­باشد.
۱-۶) چارچوب نظری تحقیق
چارچوب نظری بنیانی است که تمامی تحقیق بر آن استوار می باشد. در خصوص چیستی عملکرد، نگرش­های متفاوتی وجود دارد. کین^[۱۹] معتقد است که عملکرد چیزی است که فرد به جا می گذارد و جدای از هدف است. برنادین^[۲۰] عملکرد را به عنوان نتایج کار تعریف نموده است اما عملکرد شرکت میزان موفقیت یک شرکت در خلق ارزش برای قسمت های مختلف بازار است در واقع عملکرد شرکت بر اساس دستیابی به اهداف کسب و کار، از طریق واحدهای مختلف شرکت، تعیین می گردد و موفقیت استراتژی های هر شرکت، در عملکرد آن شرکت منعکس می شود. اگرچه عملکرد می تواند معانی متنوعی داشته باشد (مثلا: کوتاه مدت یا بلندمدت و …) به طور عمده از دو دیدگاه می توان به آن نگریست، نخست مفهوم ذهنی که مرتبط است با عملکرد شرکت ها نسبت به رقبای آن ها و دیدگاه دوم مفهوم عینی است که بر پایه ی اندازه گیری مطلق عملکرد می باشد. با توجه به ادبیات تولید ناب می توان گفت شرکت های تولیدی می کوشند با توسل به اصول تولید ناب عملکرد بهتری در بازار رقابتی امروزه از خود ارائه دهند. تولید ناب یک استراتژی مدیریتی و رویکردی جهت شناسایی و حذف ضایعات و برای حداقل نمودن هزینه ها و حرکت به سوی بهره وری و تعالی سازمانی می باشد (ملک اخلاق و رجبی زاده، ۱۳۹۰: ۵).
محقق با مطالعه متون و ادبیات پیشین، در تحقیق انجام شده در خصوص رابطه بین تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت­های تولیدی استان گیلان، به منظور تشریح ابعاد تولید ناب از نظرات کارلسون و آهلشتروم (۱۹۹۶)، استفاده نموده است. مطالعات انجام شده از سوی کارلسون و آهلشتروم در سال ۱۹۹۶در مقاله ای با عنوان ارزیابی تغییرات در جهت نابی به منظور عملیاتی کردن اصول متفاوت تولید ناب آمده است. نامبردگان در تحقیقات خود تولید ناب را دارای ۹ اصل، حذف اتلاف ، بهبود مستمر، نواقص صفر، تولید بهنگام، تیم­های چند­ وظیفه ­ای، عدم تمرکز، یکپارچگی و سامانه­های اطلاعاتی عمودی معرفی نموده ­اند (جعفرنژاد، ۱۳۹۰: ۱۶۶).
در تحقیق حاضر طبق نمودار (۱-۱) رابطه­ بین ۹ اصل فوق و عملکرد بازرگانی شرکت­های تولیدی استان گیلان مورد بررسی قرار گرفته است.
نمودار (۱-۱) مدل رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق
۱-۷) فرضیه های تحقیق
فرضیه اصلی این تحقیق عبارت است از این­که بین میزان اجرای تولید ناب و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
فرضیه های فرعی تحقیق شامل موارد زیر است:
بین میزان حذف اتلاف و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان بهبود مستمر و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان نواقص صفر و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان تولید بهنگام و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان سامانه تولید کششی و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان تیم های چند وظیفه ای و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان عدم تمرکز در مسولیت ها و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان یکپارچگی و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
بین میزان سامانه های اطلاعاتی عمودی و عملکرد بازرگانی شرکت های تولیدی استان گیلان رابطه مثبت وجود دارد.
۱-۸) تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها