- این دغل دوستان که می بینی مگسانند دور شیرینی
(کلیات سعدی)
- تا پول داری رفیقتم عاشق بند کیفتم
n ایِتَه سُوزن تَه بَزن، ایته جوغالدوز دیگریه. یک سوزن به خودت بزن و یک نشتر به دیگران
itə suzan ta bəzan itə juqāldoz digareyə.
- این زبانزد به انسان میگوید هنگامی که میخواهی عملی را انجام بدهی خود را مانند دیگری فرض کن و هر آنچه که تو را خشنود میکند و میآزارد برای طرف مقابل نیز همان را بخواه. به دیگر سخن، رعایت انصاف و نوع دوستی را همیشه مدنظر داشته باش سپسکارت را انجام بده.

- آنچه برای خود نمیپسندی برای دیگران مپسند.
- بیان دو چیز بیجان و دم دستی برای انتقال مفاهیم به خواننده.
n نه بُسپوردهایم، نه دفنه کوده. نه دفن شده موقتیم نه دفن شده دایمی.
na bospurdəim na dəfna gudə.
- این زبانزده در جایی کاربرد دارد که قرار است کاری انجام گیرد. در حین عملیات، اتفاقی بوقوع میپیوندد، کلیه کارها در حالت تعلیق قرار میگیرد، و هیچ کدام از اعضای از سرگیری مجدد آن کاراطلاعی ندارند و نمیدانند سرشان بر بالین چه کسی است؟
- در بلاتکلیفی بر سر بردن.
- به دردسر افتادن.
n حَلا زبیل بنن گول بچین. حالا زنبیل بگذار گل بچین.
hālə zebil bənən gul bečin.
این زبانزد درجاییکاربرد دارد که برای شخصی قبلاً گرفتاری و مشکلی بوجود آمده باشد، هنوز از آن راهی پیدا نکرده، مجدداً برای وی مشکل دیگری به وجود آید.
- گل بود و به سبزه آراسته شد.
- خر بیار و باقلی بار کن.
- وقتی کسی اشتباهی کرده است و قدرت جبران ندارد این زبانزد را به کار میبرند.
۴-۱-۶ نتیجهگیری
زبانزدهای اخلاقی نشان میدهد که اخلاقیّات یک جامعه پیرامون چه مسائلی میچرخد. در زبانزدهای اخلاقی برای نمونه درمییابیم که مردم چه بسا به غیبت دیگران میپردازند، وجامعه ازکسانی که آبروی مردم را میبرند رنج میبرد. درزبانزدها میبینیم که شغال ازمرگ هراسی ندارد اما از بگومگوی مردم دررنج است. بسیاری از زبانزدهایی که به اخلاق زبانی باز میگردند همین کلیت را بازگو میکنند.
بازتابهای دیگر زبانزدهای اخلاقی عبارتنداز: درست اندیشی، تکروی و زور در برابر وحدت، حسادت، غیبت، فروتنی، توقع بیجا، بدقولی، نیت خوب، راستی، تنگ نظری، فرصتطلبی، وفاداری، اجتماعی بودن، ودرستاندیشی و تکروی بیش از نیمی از زبانزدهای این فصل را به خود اختصاص داده است. حاصل سخن این که بیشترین مشکلات اجتماعی دوراندیش نبودن ودرستبین نبودن آنهاست.
۴-۲ زبانزدهای فرهنگی و اجتماعی
۴-۲-۱مقدمه
دراین فصل بنابرعنوانی که برگزیدهایم به روابط پنهانیتری نظرمیکنیم. برای نمونه «به مجلس شب نشینی میآییم» که هدفاصلی سنجیدن مردانگی مخاطب است. اما درلایه درونی، بخشی از فرهنگ مردم یعنی شب نشینی در شبهای زمستانی را نشان میدهد. به هرروی دراین فصل به پنج زیرمجموعه نظرمیکنیم: نشانه های فرهنگی، ارزشهای اجتماعی، خانواده، مردمسالاری ومثلهای انتقادیاجتماعی، در نشانه های فرهنگی به روابط درونی و برونی آن روی میکنیم.
در ارزشهای اجتماعی به مسائلی چون حیثیت اجتماعی و آبرو و شرف انسانی نظر میکنیم، درزبانزدهای خانوادگی به افراد خانواده بویژه تقابل فامیلهای سببی در برابر نسبی اشاره میکنیم، در مردمسالاری به روابط سنتی روی میکنیم که درآن مرد، پدر و جنس مذکر، برتر از زن است وهرچه سن مردان بالاتر باشد، ارزشمندترند. درمثلهای انتقادیاجتماعی نیز به ستمهای اجتماعی و فردی زورمندان اشاره میشود، که نشان میدهد مردم در ظاهر و با زبانی آرام از ستمگران انتقاد میکنند.
۴-۲-۲ بررسی و ارزیابی زبانزدهای فرهنگی و اجتماعی
خانواده از کوچکترین نهاد اجتماعی تشکیل میگردد، به تناوب آن این افراد در محیطی به نام اجتماع قدم به عرصه وجود میگذارند تا نسبت به یکدیگر شناخت پیدا کنند. اصولاً هر اجتماعی متشکل از هنجارها و نابهنجارها و ارزشهای اجتماعی است. ساختار اجتماعی و سایر رویکردهای اجتماع، مانند محیط و فرهنگ، هنجارها و ارزشهای اجتماعی را تعیین میکنند. کسب ارزشها در جوامع مختلف گوناگون است. اصولاً آمال و آرزوهای افراد یک جامعه، در ردیف ارزشهای یک جامعه قرار میگیرد. البته بعضی از اینها، تا زمانی که به حد اشباع برسند همچنان به عنوان یک ارزش ماندگارند، مانند ثروت، در این راستا ممکن است، همین ثروت حتی به ضد ارزش نیز بدل شود. ناگفته نماند که معمولاً این دست از ارزشها نسبی هستند در مقابل گروه دیگری از ارزشها وجود دارند که مطلقند مانند سلامتی، تقوی، احترام وغیره، اگرچه دست یابی به اینها متفاوت است اما در کلیه جوامع بشری خواسته یا ناخواسته ارزش تلقی میگردد.
«هرچقدر فرهنگی غنی تر و پیشرفتهتر باشند و هر چقدر حکومتها به دموکراسی به معنی واقعی آن نزدیکتر شده باشند، افراد بیشتری از مردم از تعداد بیشتری از ارزشها در سطح وسیعتری برخوردار خواهند شد» (صانعی، ۱۳۵۴: ۴۳)
به طورکلی عناصر شاکله این بخش از زبانزدها بیشتر در حول و محور خانواده و اجتماع است، و مضامین اصلی و شاخص آن: زن، پسر، مرد، خانواده، آبرو، کمک به همدیگر، جامعه، شخص، تربیت، آموزش، تعاون، احترام، ازدواج، احتیاج غیره را در بر میگیرد.
سازه اصلی حاکم بر زبانزدهای این بخش بیشتر در محور مردسالاری و کانون خانواده است. در خانواده مردسالار، و پدرسالاری، پدر هم کارفرماست و هم مربی آموزش کار به فرزندان است. و اوست که تصمیم میگیرد،
اقتدار و مالکیت مرد حربهای برای بقای خانواده گسترده بود. درآمد وعایدات و نحوه خرج کردن دردست مرد بوده است.
به دیگر سخن این که فرد در کانون خانواده رشد و نمو میکند، به مرور زمان آماده ورود به جامعه میشود. و انسان برای حفظه جان خویش و تأمین نیازهای خود و حفظه صیانت نسل خود، به همیاری، کمک و ارتباط با هم نوعانش نیازمنداست. به طورتفصیلی زبانزدهای این بخش را میتوان به چندین گروه تقسیم کرد:
۱- تقسیم‏بندی خانواده‏ها به سببی و نسبی .
۲- تقسیم‏بندی خانواده‏ها به خویشاوندی، غیرخویشاوندی.
۳- تقسیم‏بندی خانواده‏ها به خانواده های باز، بسته.
۴- تقسیم‏بندی خانواده‏ها به دارا و ندار .
۵- زبانزدهایی که خویشاوندی تنی و ناتنی را بیان میکند.
۶- زبانزدهایی که محور جانشینی و جایگزینی مطبوع، نامطبوع دارند.
۷- چگونگی نگرش به زن بابا، نامادری، ناپدری، شوهرننه.
۸- بیان دوگانگی میان قول و عمل.
۹ - عدم توانایی در تصمیم‏ گیری درست یا نادرست.
۴-۲-۳ زبانزدهای فرهنگی اجتماعی با رویکرد خانواده
n پئر و مارَ دیل به زَای بند ، زاکَ دیل به سَک .
دل پدر و مادربه سوی بچهاش است ، ولی دل فرزند به طرف دیگری تمایل دارد.
Pe:r o mār dil be zay bande zākə dil be sak.
- این زبانزد اشاره به کانون گرم خانواده دارد. تمام دغدغه والدین به سوی فرزند معطوف است در حالی که فرزند به دلیل عدم تجربه، دلش به سمت دیگری متمایل است. یک طرف ایثار و از خودگذشتگی، مهربانی، طرف دیگر قدرناشناسی، پاسخ ناشایست.
« درخانواده روستایی نوعی ادغام یا پیوستگی کامل بین گروه های خانوادگی و سازمان کار وحرفه وجود داردکه باعث نوعی استقلال داخلی در زمینه اقتصادی و خانوادگی میشود» (وثوقی،۱۳۸۲:۵۷ )
- این زبانزد در عین سادگی و یک بُعدی بودن پیام مستقیمی را به طرف مقابل القاء میکند. از آنجا که زبانزدها حالت گزارشی و خبری دارند، نشان دهنده اندوختهها و تجربیات انسانهایی است که به عینه واقعیات را لمس کردهاند و شیرینی و تلخی آن را چشیدهاند و برای ما به یادگار گذاشتهاند.
- نشان دهنده نهایت دلبستگی والدین به فرزند.