از این روایت بخوبی استفاده می شود که تواضع و فروتنی یکی از بارز ترین علایم عقلاء است و این کار هم در حوزه عقل عمل قرار می گیرد.
.عامل مداراه با مردم
مدارا کردن با مردم یکی از صفات بارز انبیاء و ائمه علیهم السلام است که بوسیله این کار دل مردم را بدست می آوردند و آنها را به راه راست هدایت می کردند. طبق روایت عقل هم رسول باطنی برای انسان است لذا انسان عاقل هم باید این ویژگی را داشته باشد تا رفتار او در جامعه اصلاح شود. لذا معصومین علیهم السلام در سخنانشان فرمودند:
میوۀ عقل مدارا کردن است.[۲۵۵]
رفق در لغت عرب یعنی برخورد کردن با دیگران با نرمی و لطافت که از وظایف عقل عملی است.
عاقل ترین مردم کسی است که بیشترین مدارا و نرم خویی را با مردم داشته باشد.[۲۵۶]
در زبان عرب رفق و مدارا هردو در یک معنا استفاده می شود و ضد آن خشونت با مردم است.
عامل دوستی با خوبان
یکی از نیازهای انسان دوست خوب است انسان با بودن دوست خوب می تواند بدیهای خود را دور کرده، خوبیهای او را اختیار کند. طبق سخنان معصومین هم نشین صالح مانند عطاری می ماند که اگرچه از عطر او استفاده نکنی باز هم خود بخود بوی خوش او به تو خواهد رسید ، و هم نشین بد مانند آهنگری است که اگرچه حرارت کوره اش لباست را نسوزاند ولی از باد گرم آن به تو می رسد.[۲۵۷]
پس باید در انتخاب دوست و همنشین مواظب بود و عقل عملی در این کار مهم برای انسان رهنمون می شود. حضرت علیعلیهالسلام در این باره می فرماید:
صحبت با افراد خوب از فواید عقل است.[۲۵۸]
در حدیث رسول گرامی اسلام آمده است؛
عاقل همیشه با عاقل مانوس می شود و جاهل با جاهل.[۲۵۹]
عاقل ترین مردم کسی است که از عقلاء پیروی کند.[۲۶۰]
عامل تحمل و چشم پوشی و گذشت نسبت به خطای دیگران
یکی از ویژگیهایی که انسان خوب به آن نیاز دارد تا در جامعه زندگی خوب وآرام داشته باشد تحمل ، چشم پوشی و گذشت است. چون همه انسان ها بر یک طبیعت و خلق و خو آفریده نشده اند ولی انسان یک موجودی است که هیچ وقت قادر به تنها زندگی کردن نیست و لابد در بین انسان و در جامعه زندگی کند. پس باید نسبت به کارهای دیگران تحمل و تغافل و درگذشت داشته باشد و بطور یک فرد خوب در جامعه زندگی کند و این عقل عملی است که انسان را با این صفات خوب متصف می کند. در روایت آمده است
نصف عقل انسان عاقل به این است که تحمل و بردبار باشد و نصف دیگر این است که از خطاهای دیگران چشم پوشی کند.[۲۶۱]
امام صادق علیه السّلام می فرماید:
عاقل بسیار بخشنده است و جاهل بسیار خشمناک است.[۲۶۲]
در روایت دیگری آمده است؛
رد کردن خشم و غضب دیگران با حلم و بردباری از فواید عقل است.[۲۶۳]
هر مقداری که عقل انسان زیاد باشد، حلم و بردباری او هم زیاد خواهد بود.[۲۶۴]
خردمندترین انسان کسی است که نسبت به خطاهای مردم معذوردارترین باشد.[۲۶۵]
سبب تصمیم گیری درست در رفتار و کردار با دیگران
انسان یک موجودی است که باید در جامعه زندگی کند و این بخاطر احتیاجاتی است که نیاز به آن دارد و نمی تواند به تنهایی از عهده آن برآید. گاهی هم پیش می آید که نیاز خود را پیش کسی مطرح کند یا سخنی را به کسی بگوید. طبق قول معصوم این عقل عملی است که به ما می آموزد پیش چه کسی سخن خود را بیان کند و حاجت خود را از چه کسی سؤال کند.
ای هاشم! عاقل با کسی که خوف دارد که سخن او را تکذیب کند، هم سخن نمی شود و از کسی که خوف می رود از قضای حاجت امتناع ورزد، حاجت خود را سؤال نمی کند.[۲۶۶]
عامل عیب پوشی دیگران
انسان عاقل هیچ وقت عیب خود را فراموش کرده، به عیب دیگران فکر نمی کند. اگر هم بطور اتفاق از عیب دیگران باخبر شود آنرا می پوشاند. به همین مطلب در این حدیث شریف اشاره شده است.
عاقل ترین مردم کسی است که به عیب خود بینا باشد و به عیب دیگران نابینا.[۲۶۷]
عامل راستگویی و دوری از دروغگویی
در روایت آمده که مفتاح هر خیر و شر، زبان انسان است.[۲۶۸] زبان انسان به حق گفتن و صدق وراستگویی بچرخد، خیردنیا و آخرت را به دنبال خواهد داشت و خدای نکرده انسان به دروغگویی، تهمت زدن و غیبت و غیره عادت کند بدبختترین مردم در دنیا و آخرت خواهد بود. استفاده از زبان در کارهای خوب علامت زنده و فعال بودن عقل عملی در انسان است. این مطلب را می توان از این احادیث فهمید.
ملازم بودن حق از فواید عقل است.[۲۶۹]
راستگویی از میوه عقل است.[۲۷۰]
دو چیز علامت و دلیل عقل است؛ راستگویی در گفتار و درستی کار.[۲۷۱]
ای هشام! شخص عاقل زبان خو را به دروغگویی نمی جنباند اگرچه در دروغ گفتن فایده مادی داشته باشد.[۲۷۲]
بخش سوم: نقش عقل عملی در انسان نسبت به خدای متعال
مهمترین وظیفه انسان در این دنیا اطاعت و بندگی پرودگار است و در واقع سایر تکالیف که انسان موظف به انجام آنها است، به این مطلب برگشت می کند خدای متعال در آیه “وماخلقت الجن و الانس الالیعبدون” ما جنات و انسان ها را نیافریدیم مگر برای عبادت خود. به همین مطلب اشاره می کند.
در این بخش آثار عقل عملی دراین زمینه بررسی می شود.
عامل قرب الهی
اگر انسان بجای شهوت پرستی و پیروی از هوا و هوس، از عقل پیروی کند، انسان را به خدا نزدیک می سازد.
عاقلترین مردم کسی است که نزدیکترین آنها به خدا باشد.[۲۷۳]
بهترین وسیله برای عبادت پروردگار
عقل در انسان انگیزه عبادت پروردگار را ایجاد می کند وآن هم عبادت همراه با معرفت. لذا است که امیرالمؤمنین می فرماید:
خدای متعال بوسیلۀ هیچ چیزی بهتر از عقل پرستش و عبادت نشده است.[۲۷۴]
از امام صادق علیه السّلام هم وقتی راجع به عقل سؤال شد، آنحضرت فرمود:
عقل چیزی است که بوسیله آن خدای رحمن پرستش می شود و بهشت بوسیله آن بدست می آید.[۲۷۵]
