یکی از مهمترین مصادیق تقصیر رسانه های حقوقی و تصویری نقص حق مولف متعلق به دیگری است.گاهی آثار علمی،هنری، موسیقی و ….دیگری بدون اجازهی وی یا منتقلالیه حق تکثیر و عرضه یا نمایش، در یکی از رسانه های هنری و تصویری مورد استفاده قرار میگیرد. مثلاً فیلمی را که یک شرکت فیلمبرداری از یک مسابقه ورزشی به صورت انحصاری تهیه کرده است،بدون اجازه دارندهی حق پخش از تلویزیون پخش کنند. یا در شبکهی اینترنت ارائه نمایند یا یک اثر موسیقی متعلق به موسیقیدان معروفی را برای عرضهی یک برنامهی مستند تلویزیونی بدون اجازهی آن شخص یا قائم مقام قانونی وی به کار برند یا طرح یک قالی یا یک بنای عالی بدون اجازهی دارندهی آن از یکی از رسانه های همگانی پخش یا نشر

میشود کتاب یا مقاله یا اثر علمی متعلق به یک نویسنده نامی،بدون اجازه ی وی یا به نام دیگری یا به صورت تحریف شده،در یکی از رسانه های همگانی منتشر یا پخش شود و… .
۱-تعریف حق مولف^[۳۳۶]
مالکیت معنوی یا فکری یک مفهوم حقوقی است که بر اساس آن چگونگی حمایت و استفاده از محصولات فکری بشر تعیین شده است.حقوق مالکیت معنوی از دو بخش مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی- هنری تشکیل شده است و جزء حقوق فکری است.مالکیت معنوی از یک سو به حمایت از پدیدآورنده اثر
میپردازد و از طرف دیگر به حقوق او احترام میگذارد و با تشویق پدید آورنده به او این اطمینان را
میبخشد که با آسودگی اثار بهتری عرضه کند و جامعه هم با اعتماد به اصالت آثار از فواید مالکیت معنوی بهرهمند میشود^[۳۳۷]حقوق مالکیت معنوی جزو حقوق شخصی است که از یک طرف هدف آن محترم شمردن پدیدآورنده ی آن است و از طرف دیگر حمایت از اثر اوست.^[۳۳۸]
حدود یکصد و هفتاد سال قبل هنگامیکه «نخستین قانون حق مولف فرانسه را «شارپانیته» به پارلمان تسلیم میکرد،بیاناتی ایراد کرد که امروز به صورت شعار حمایت مالکیت معنوی در آمده است. او گفت که «مقدسترین حقوق بشری حقوق مالکیت معنوی است که در اثر فکر سازنده مخترع و مولف به وجود
میآید.» ^[۳۳۹] امروزه اینگونه حقوق حتی در قالب میثاق های بین المللی نیز مورد تأکید و حمایت می باشد، چنان که در بند اول ماده ی ۱۵ میثاق بین المللی حقوق اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی مصوب ۱۶ دسامبر ۱۹۹۶ (۲۵/۹/۱۳۴۵) مجمع عمومی سازمان ملل متحد که ایران نیز در سال ۱۳۵۴ به آن،ملحق گردیده، آمده است؛«کشورهای طرف این میثاق حق هر کس را در امور ذیل به رسمیت می شناسد»؛
الف )شرکت در زندگی فرهنگی
ب) بهرهمند شدن از پیشرفت های علمی و مجاری آن
ج) بهرهمند شدن از حمایت منافع معنوی و مادی ناشی از هر گونه اثر علمی – ادبی یا هنری که مصنف یا مخترع آن است.»
به لحاظ حقوقی به مجموع حقوق و امتیازات مالی و غیر مالی متعلق به پدیدآورندگان آثار علمی،ادبی و هنری حقوق مولف گفته میشود.^[۳۴۰]
رویهی قضایی در برخی از کشورها، کپیبرداری را اینگونه تعریف کرده است؛« اقدامی که با کار و اثر اصلی بسیار شبیه است به گونهای که اگر یک فرد کار مذکور را ببیند،آن را همان کار واتر اصلی تصور نماید»^[۳۴۱]
در حقوق اسلامی نیز بر رعایت حقوق مولف تاکید شده است و بعضی از فقهای شیعه و سنی به
شیوه های مختلف جنبهی شرعی آن را احراز کردهاند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم: «در فقه شیعه در خصوص اهمیت حق تألیف و ابتکار آنچه از رأی مرحوم آیه الله شهید صدر استنتاج میشود آن است که علاقه و پیوند ویژه بین مؤلف و آثار او وجود دارد.به ویژه اینکه اضافه ی حق تألیف با مولف واقعاً اضافهی حقیقی است ، چون تألیف را وی صورت داده است و در برابر آن مسؤول می باشد» از نظرعرف نیز مالکیت حق تالیف محرز است . به علاوه حق تألیف ما به ازاء دارد ، زیرا فرآوردههای ذهنی در کتاب و
رسانه های دیگر قابل استقراء میباشد .^[۳۴۲] امام خمینی (ره) درتحریرالوسیله معتقدند که دلیل شرعی بر وجود حق مؤلف وجود ندارد،آنچه معروف به حق طبع شده است، حق شرعی به شمار نمیرود و زایل نمودن سلطهی مردم بر اموالشان (منظور صاحبان کتب که آنها را خریدهاند ) بدون اینکه هیچگونه شرط و عقدی در بین باشد ، جایز نیست ، به دلیل ترتیب مجدد چاپ کتاب و نوشتن عبارت « حق چاپ و تقلید ، محفوظ است » در کتاب مذکور چیزی به وجود نمیآورد و بیانگر التزام دیگران نمیباشد . بنابراین دیگران میتوانند چاپ نمایند و از آن ، تقلید کنند و کسی نمیتواند از آنها جلوگیری به عمل آورد.^[۳۴۳]با این حال برخی اساتید فقه میگویند که امام (ره) در سالهای بعد ازنظرخویش در تحریرالوسیله عدول کرده است .^[۳۴۴]
آیت الله مکارم شیرازی معتقدند که حق مؤلف را همه عقلای دنیا به عنوان حق شناختهاند و سلب آن را ظلم میدانند و حکم حق مذکور در اسلام ،عدم تجاوز به حقوق دیگران است.^[۳۴۵]
پاره ای دیگر از فقها فراورده های ذهنی را ملک صاحب آن دانسته و اشاره نمودهاند که او می تواند از آن به نفع خویش استفاده نماید و از باب «الناس مسلطون علی اموالهم» میتواند آن را بفروشد.^[۳۴۶]
در فقه اهل سنت نیز تا حدود زیادی این حق مورد قبول واقع شده است. در فقه حنبلیبه همان اندازه که تولید علمی پدیدآورنده ی آثار فکری نقش مثبت و نفع عمومی در سرنوشت جامعه بشری دارد باید حق پدیدآورنده آثار فکری ادا گردد.^[۳۴۷]
فقهای حنبلی در مورد منشاء حق مالکیت در انتاج ذهنی معتقدند که حق مؤلف یک حق مجرد نیست بلکه یک حق عینی مالی است. زیرا ارتباط و علاقه مؤلف با تألیفش هم انعکاس شخصیت علمی اوست و هم ثمره ای است که از شخصیت معنوی مولف جدا شده و در کتاب یا رسانه دیگر عینیت یافته است.که این حق یک حق عینی و قابل اسقاط میباشد.^[۳۴۸]
حقوقدانان ایران حق مؤلف را بدینگونه تعریف کرده اند ؛
الف ) حق انحصاری استفاده از اختراع امور فکری به ادبیات ، علوم و هنر خواه به صورت لفظی باشد ، خواه به صورت گرافیک ( تصویر- نقشه – خطوط ) و تجسم و امثال آنها و نیز هر چیزی که با یک روش علمی تهیه میشود ، به شرط اینکه معرف شخصیت فکری تولید کننده آن باشد .
ب ) حق مالی ناشی از حق انحصاری – گفته شده در بالا- را گویند .^[۳۴۹]
بر طبق ماده یک قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ « … به آنچه از راه دانش یا هنر یا ابتکار آنان پدید میآید ، بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان یا ظهور ایجاد آن به کار رفته ، اثر اطلاق می شود .» عبارت خیلی کلی است و به عقیده برخی از حقوقدانان اگر به ظاهر آن ، توجه کنیم اکتشافات و اختراعات را نیز در بر خواهد گرفت . با این حال هیچ گونه تردیدی وجود ندارد که آثار فکری مذکور تا زمانی که به صورت یک اثر ادبی یا هنری درنیامده باشد ، از قلمرو قانون مزبور خارج است. ^[۳۵۰]
بدین ترتیب آنچه مورد نظر ماده یک قانون است ، هرگونه اثر ادبی و هنری اصیل است و عبارت اثر ادبی در این باره هم کتب و نوشته های علمی را در بر میگیرد و هم شامل آثار ادبی محض می شود .^[۳۵۱]
با توجه به تعاریف و قوانین فوقالذکر حقوقی که مؤلف دارد ، عبارت است از ؛ حقوقی که جنبه معنوی دارد و حقوقی که جنبه مادی دارد . مهمترین و برجستهترین حقوق معنوی مؤلف حق انتشار است . حق معنوی دیگر که به شخصیت مؤلف بستگی دارد و از او به عنوان پدیدآورنده ی اثر جدایی ناپذیر است. حق ولایت یا سلطهی او بر اثرش میباشد و حق دیگر که به حق انتشاربسیار نزدیک است ، حق حرمت اثر است . حق دیگری که جنبهی معنوی دارد صریحاً فقط در چند قانون پیشبینی شده است ، حق عدول یا پس گرفتن است.^[۳۵۲] مهمترین حقوق مادی مؤلف نیز عبارت است حق نشر و تکثیر اثر در مدت زمان
پیشبینی شده.^[۳۵۳] در حقوق ایران نیز مهمترین حقوق مالی مؤلف عبارت است از حق نشر و تکثیر اثر که متضمن منافع مادی است و شامل عمل تثبیت و ضبط مادی اثر به طریق مختلف (از قبیل چاپ ، عکاسی ، طراحی ، گراور ، قالب گیری ، ضبط مکانیکی می گردد. حق دیگر حق نمایش و اجرا همراه با کسب منافع مادی و حق بهرهبرداری از اثر به هر وسیله ی مشروع و حق تحصیل سود مادی است.^[۳۵۴]
۲-عناصر نقض حق مؤلف
برای تحقق نقض حق مؤلف باید از آثار متعلق به دیگران بدون اجازهی آنها استفادهای شود که به یکی
ازحقوق مادی یا معنوی پدیدآورندهی اثر یا منتقلالیه هر یک از حقوق مادی متعلق به آن اثر لطمه و زیان وارد آورد. ^[۳۵۵]
یکی از مهمترین عناصر تحقق این تقصیر آن است که اثری خارجی و شناسایی شده ایجاد شده باشد که در نوع خود ، اصیل و ابتکاری باشد و نه اثری که عموم توان عرضهی آن را داشته باشند افزون بر این ، اثر نو و ابتکاری باید تحت حمایت قوانین مربوط به حق مؤلف باشد و نه اثری که فاقد حمایتهای قانونی است. این عناصر در حقوق انگلستان بدین شرح است :
۱)اثر پدیدآورنده کپی برداری شود.
۲) اثر کپی شده ، به عموم عرضه شود.
۳) این اثری که کپیبرداری شده قبلا به عموم ارائه شده باشد.
۴) عرضه اثر کپیبرداری شده ، به عموم از طریق پخش و نشر آنها در یکی از رسانه های همگانی انجام گرفته باشد. ^[۳۵۶]
در قانون حمایت حقوق مؤلفان ایران عناصر ذکر شده جز عنصر دوم مورد تائید قرار گرفته شده زیرا در ایران شیوه حمایتی از آثار عرضه شده به عموم یا آثار عرضه نشده یکسان است و آثار پخش یا منتشر نشده نیز موضوع حقوق مؤلف قرار دارند. این را میتوان از اطلاق ماده سوم قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان استنباط کرد، زیرا حقوق پدیدآورنده ، شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حقوق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست. در حالیکه در حقوق انگلستان شیوه حمایت از آثار منتشر نشده ، با آثار منتشر شده متفاوت است. در حقوق ایران بر اساس مادهی دوم قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی ، تکثیر کتب و نشریات به همان زبان و شکلی که چاپ شده ، به قصد فروش یا بهرهبرداری مادی از طریق چاپ، افست یا عکسبرداری یا طریق مشابه بدون اجازهی صاحب حق ممنوع بوده، تقصیر محسوب می شود.بنابراین در این موارد تقصیر وقتی محقق میشود که رسانه های صوتی و تصویری بدون اجازه ی صاحب حق به نشر ، پخش ، تکثیر یا عرضه آثار وی اقدام کنند.
همچنین بر طبق ماده سوم قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی « نسخه برداری یا ضبط یا تکثیر آثار صوتی که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگری ضبط شده است ، بدون اجازه صاحبان حق یا تولیدکنندگان انحصاری یا قائم مقام قانونی آنان برای فروش ممنوع است و این حکم شامل نسخه برداری یا ضبط یا تکثیر از برنامهای رادیو ، تلویزیون یا هر گونه پخش دیگر نیز خواهد بود» علاوه بر این قانون «نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیتهای غیر مجاز می نمایند» مصوب ۲۴/۱۱/۷۲ در ماده یک خود، اشخاصی را که مبادرت به هرگونه عملی برای تضییع حقوق صاحبان اثر همانند تعویض نوار یا محتوای داخل کاست نوار و غیره مینمایند ، مسوؤل پرداخت خسارت وارده به صاحبان حق تضییع شده ، شناخته است .
افزون بر اینها ، به موجب ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۱/۱۰/۱۳۴۸ هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است ، همانند اثرهای بصری به منظور اجرا در صحنههای نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون یا نقاشیها ، تصاویر ، طرحها و نقش ها و نقشه های جغرافیایی ابتکاری و نوشته ها و خط های تزئینی یا هر گونه اثر تزئینی و اثر تجسمی دیگری را که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد یا هرگونه اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان یا هرگونه اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد یا هرگونه اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم به نام خود یا به نام پدیدآورنده آنها بدون اجازه او یا عالما به نام شخص دیگری غیر از پدید آورنده پخش کند ، مقصر شناخته شده ، مسؤولیتهای مدنی یا کیفری یا هردو را خواهد داشت .
در رویهی قضایی برخی از کشورها کپیبرداری این گونه تعریف شده است :
اقدامی که با کار و اثر اصلی بسیار شبیه بوده ، به گونه ای که اگر یک فرد کار مذکور را ببیند ، آن را همان کار و اثر اصلی تصور نماید.^[۳۵۷]
در دعوای خبرگزاری BBC علیه دستگاه های ماهوارهای بریتانیایی در خصوص پخش برنامههای فینال جام جهانی ۱۹۸۸ فوتبال ،به سود خوانده حکم داده شد. در این دعوی فیلم کوتاهی از خبرگزاری BBC را ایستگاههای ماهوارهای بریتانیایی (BSKYB) به صورت برگزیده پخش نمودند و پس از اثبات منبع
قسمتهای برگزیده یعنیBBC این خبرگزاری به علت تجاوز به حق تکثیر و چاپ اقامه دعوی کرد زیرا بابت پخش مستقیم مبلغ ۰۰۰/۹۰۰ پوند پرداخت نموده بود. در این دعوی خوانده با بهره گرفتن از دفاع (حسن نیت)^[۳۵۸] مقصر شناخته نشد.^[۳۵۹]
سوم : موارد استفاده از حق
حق استفاده از حقوق مالی برای پدید آورنده آثار صوتی و تصویری در مواردی پیش می آید که اثر وی بوسیله رادیو و تلویزیون و یا رسانه های صوتی و تصویری مستقیماً یا پس از ضبط پخش شود این پخش ممکن است به صورتهای زیر می باشد:
۱-پخش اثر همزمان با اجرای خصوصی آن در استودیو باشد. یعنی در حالیکه اثر در استودیو در حال اجرا است پخش نیز به صورت مستقیم صورت میگیرد که در این صورت تنها یک طرح برای
پدیدآورندهی اثر وجود دارد و آن حق مادی اجرای اثر است.
۲-پخش اثر همزمان با نمایش عمومی باشد که در این صورت دو حق برای او بوجود میآید یکی در مورد نمایش عمومی و دیگری در مورد پخش رادیو و تلویزیونی . مثال این امر در مورد اجرای آثار نمایشی است که در سالنهای مربوط اجرا میشود و توسط رادیو و تلویزیون ضبط شده و همزمان پخش
میشود.
۳-اثر قبلاً ضبط شده و سپس از رادیو و تلویزیون پخش شود. در پخش اثر برنامه رادیو و تلویزیونی به این صورت عمل می شود مانند آثار سینمایی که اثر قبلاً ضبط و بعداً منتشر میشود.