-
- أحساء
أحساء جمع حِسی است و آن زمین همواری را گویند که آبگیرهایی دارد و یا اینکه احساء زمینی است که از شن پوشیده باشد و آب در لایه های زیرین جمع شده باشد.[۹۳] و از همین ماده است حدیث: أنهم شربوا من ماء الاحسیِ.[۹۴]
ناصر خسرو (د ۴۸۱ ق) از این منطقه با نام «لحسا» یاد کرده است.[۹۵] ابن فضل الله عمری (د ۷۴۹ ق)[۹۶]، ابن بطوطه (د ۷۷۹ ق)[۹۷]، عبدالقادر دمشقی (د ۹۷۸ ق)[۹۸] آنجا را «الحسا» گفتهاند.
اما یاقوت «حُسا» را در غیر بحرین شناسانده است.[۹۹]
در اواخر قرن دهم برخی «لحصا» نیز گفتهاند که بسیار نادر است.[۱۰۰]
جغرافیدانان قدیم به هجر، بحرین و خَط، نیز گاهی أحساء گفتهاند و به تقریب تمامی مناطق واقع در کرانۀ جنوبی خلیج فارس، از بصره و بحرین تا عمان کنونی را در بر میگرفت.[۱۰۱]
تاریخ احساء به دورۀ مس باز میگردد،[۱۰۲] و به نظر میرسد دورۀ فنیقیها (کنعانیها) از مهمترین دوره های مهاجرت قبایل به سوی احسا بوده است.
فنیقیها حدود ۲۵۰۰ ق م و پس از اقامت در سواحل احساء و جزیرههای بحرین، از آنجا کوچ کردهاند. وجود مقبرههای فینیقی کشف شده از احساء، که قدمت آنها به ۵۰۰۰ هزار سال قبل میرسد ـ و در موزۀ بریتانیا نگهداری میشود ـ مؤیّد این نظر است.[۱۰۳]
جرهاییها که شاخهای از نژاد کلدانی بودند و سپس قبایل طسم، جدیس و بنی عبدالقیس در احساء ساکن شدند.[۱۰۴]
نامه پیامبر به مردم هجر، جنگهای معروف به رده و بعدها تحرّکات خوارج در این منطقه از مهمترین وقایع تاریخِ پس از اسلام در احساء است. اما بیشترین شهرت احساء در تاریخ مربوط به ظهور فرمطیان است که در واقع پایهگذار این شهر به شمار میآیند.[۱۰۵]
ناصر خسرو (د ۴۸۱هـ) که از احساء در زمان حکومت قرامطه دیدن کرده است، میگوید:
چون از اهل آن شهر پرسند که: «چه مذهب داری؟» گویند که: «من بوسعیدیم»[۱۰۶] نماز نکنند و روزه ندارند و لیکن بر محمد مصطفی و پیغامبری او مقرند… یکی از آن سطانان[۱۰۷] در ایام خلفای بغداد، با لشکر به مکه شده است و در شهر مکه ستده و خلقی مردم را، در طواف در گرد خانۀ کعبه بکشته و حجرالاسود از رکن بیرون کرده به لحسا برده و گفته بود: «این سنگ مقناطیس مردم است، که مردم را از اطراف جهان به خویش میکشد».[۱۰۸]
در ۴۶۶ هـ عبد الله بن علی عیونی ـ بنیانگذار دولتِ عیونی ـ بساط قرامطه را برچید و تا ۶۴۲ ق احساء در حکومت سلسلۀ عیونی قرار گرفت.[۱۰۹]
امروزه احساء به عنوان استان شرقی عربستان سعودی، مهمترین مرکز استخراج نفت است. از لحاظ ترکیب جمعیتی نیز، عمدۀ مردم آن شیعۀ اثنی عشری هستند. از میان شیعیان نیز برخی شیخی و برخی اصولی هستند.
از میان شیخیه نیز بخشی تابع ال اسکویی در کربلا و گروهی آقا خانی و مشهور به رکنیه هستند.
مهمترین شهرهای أحساء نیز عبارتاند از: هُفوف، مُبرَّر، قطیف، دمّام و عِمران.[۱۱۰]
-
- العُقَیر
بندری در ساحل خلیج فارس در جنوب قطیف و در راه عمان و بصره است.[۱۱۱]
ابن حوقل و مَقدسی آن را از شهرهای هَجَر[۱۱۲]، ناصر خسرو از شهرهای لحسا[۱۱۳] و یاقوت از شهرهای خط دانستهاند.[۱۱۴]
در شعر ابوطالب در حمایت از رسول خدا آمده است:
| وینصره الله الذی هـو ربّـه | بأهل العُقیر او بسکان یثرب[۱۱۵] |
-
- اُوال
اُوال یا اَوال، جزیرهای در بحرین بین یمامه، بصره و عُمان واقع شده است.[۱۱۶]
ابن حوقل (قرن ۴هـ) آنجا را در کنار هجر، احساء، قطیف و… از شهرهای بحرین و از جزایر دریای فارس و منسوب به اردشیر دانسته است.[۱۱۷] اصطخری نیز همین نسبت را آورده است.[۱۱۸]
مقدسی در همین قرن، اوال را از شهرهای أحساء نام میبرد.[۱۱۹]
ناصر خسرو در ۴۴۲هـ از جزیرۀ اوال با عنوان «بحرین» یاد کرده است.[۱۲۰]
ادریسی در قرن ششم نیز نوشته است: «و جزیره اوال جزیره حسنه بها مدینه کبیره تسمی البحرین».[۱۲۱]
یاقوت (د ۶۲۶هـ) و بغدادی (د ۷۳۹هـ) نام «تَرم» را نیز برای جزیرۀ بحرین ذکر کردهاند.[۱۲۲]
-
- قَطَر
ازهری آن را قریهای از نواحی بحرین بر سیف خَط، بین عمان و عقیر توصیف کرده که[۱۲۳] از مناطق خلیج فارس در بحرینِ قدیم محسوب میشود.[۱۲۴] این منطقه، دارای بازاری معتبر بوده[۱۲۵] و شترهای ممتازی داشته که به «قَطَریات» مشهور بوده است.[۱۲۶]
امروزه این شبهجزیره یکی از امیرنشینان مستقل در خلیج فارس و دارای ذخائر گازی سرشاری است.[۱۲۷] و [۱۲۸]
ب. تاریخ
-
- بحرینِ قدیم
در دورۀ سلوکیان و حدود ۳۰۰ ق م شهر بازرگانی بزرگ گرهه در احساء مشهور بوده و مردم آن با شهرهای سلوکیِ حاشیۀ دجله، بازرگانی داشته‌اند.[۱۲۹]
در زمان اشکانیان تا زمان اردشیر بابکان ـ مؤسس حکومت ساسانی ـ فرزندان مَعد بن عدنان ـ از اعراب عدنانی ـ در این منطقه ساکن بوده‌اند.[۱۳۰] اردشیر بابکان (۲۲۶ ـ ۲۴۱ م) سنطرق ـ حاکم این منطقه ـ را شکست داد و در آنجا شهری ساخت که بِتَن اردشیر[۱۳۱] یا فسا اردشیر[۱۳۲] و یا فوران اردشیر[۱۳۳] و بعدها مدینه الخَطّ[۱۳۴] نامیده شد.
